Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

1.2. Xo'jalik sub'ektlarida pul oqimlari hisobi hamda hisobotini tuzish va 

auditining uslubiy asoslari 

 

 

Xo'jalik  sub'ektlarining  pul  oqimlari  hisobi  va  hisobotini  tuzish 

ishlarining  uslubiy  asoslari  bir  necha  turdagi  me'yoriy  hujjatlarda  bayon  qilib 

berilgan  va  ular  bilan    tartibga  solinadi.  Shu  bilan  birga  fangga  oid  maxsus 

adabiyotlarda  mavzuning  u  yo i bu   ihatlari to'g’risida turli  fi rlar  yuritilgan. 

Fikrimizni  me'yoriy  hujjatlar  bilan  davom  ettiramiz.  Ular  quyidagilardan 

iborat. 

 

Respubli amizdagi  amaldagi  “Buxgalteriya  hisobi  to'g’risida”gi 

qonunning  16-moddasi  “Moliyaviy  hisobot”  deb  atalib  u  o'z  i higa 

quyidagilarni olishi belgilangan: 

- buxgalteriya balansi; 

- moliyaviy nati alar to'g’risidagi hisobot; 

- asosiy vositalar hara ati to'g’risidagi hisobot (amalda emas); 

- pul oqimlari to'risidagi hisobot; 

- xususiy  apital to'g’risidagi hisobot; 

- izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar. 

Shu bilan birga mazkur hujjatda kichik va xususiy tadbirkorlik sub'ektlarining 

moliyaviy  hisoboti  soddalashtirilgan  shaklda  tuzilishi  mumkinligi  ko'rsatib 

o'tilgan. 

Moliyaviy  hisobotning  tarkibi  va  mazmunini  esa  O'zbekiston  Respublikasi 

Moliya vazirligi belgilashi ta'kidlangan. 

 

Demak,  respublikamizda  hisob  va  hisobot  ishlarini  huquqiy  asoslarini 

belgilov hi hu  atda pul oqimlari to'g’risidagi hisobot alo?ida belgilab berilgan.  

---

 

 

17 

 

 

Amaldagi “Moliyaviy hisobot sha llarini to'ldirish bo'yi ha” qoidalarda 

(O'zR  moliya  vazirining  27.12.2002  y.  140-son  buyrug’i)    Yilli   moliyaviy 

hisobot quyidagi shakllar hajmida taqdim etilishi ko'rsatib o'tilgan: 

a) buxgalteriya balansi - 1-son shakl; 

b) moliyaviy natijalar to'grisida hisobot - 2-son shakl; 

v) asosiy vositalar hara ati to'g’risida hisobot - 3-son shakl (amalda emas); 

g) pul oqimlari to'g’risida hisobot - 4-son shakl; 

d) o'z sarmoyasi to'g’risida hisobot - 5-son shakl; 

 

e) debitorli  va  reditorli  qarzlari to'g’risida ma'lumotnoma - 2a-son shakl. 

 

Yarim  yillik  va  choraklik  moliyaviy  hisobotlar  esa  quyidagi  shakllar 

hajmida taqdim etiladi: 

a) buxgalteriya balansi - 1-son shakl; 

b) moliyaviy nati alar to'g’risida hisobot - 2-son shakl; 

v) debitorli  va  reditorli  qarzlari to'g’risida ma'lumotnoma - 2a-son shakl. 

 

Kichik  korxona  va  mikrofirmalar  faqat  buxgalteriya  balansi  -  1-son 

sha l, moliyaviy nati alar to'g’risida hisobot - 2-son shakl hamda debitorlik va 

 reditorli  qarzlari to'g’risida ma'lumotnoma  - 2a-son shakldan iborat bo'lgan 

yillik moliyaviy hisobotni taqdim etadilar. 

 

Mazkur  qoidalarda  moliyaviy  hisobotni  barcha  shakllarni  to'ldirish  va 

taqdim  etish  tartiblari  belgilab  berilgan.  Jumladan,  Pul  oqimlari  to'g’risidagi 

hisobotni ham. 

 

Amaldagi  “Moliyaviy  hisobotni  tayyorlash  va  taqdim  etish  u hun 

 ontseptual  asos”  nomli  (0-BHMS)da  Moliyaviy  hisobotning  maqsadi 

quyidagicha ko'rsatilgan: 

- Investitsiya qarorlarini va kreditlar berishga doir qarorlarni qabul qilish; 

- Xo' ali  yurituv hi sub'e tning bo'lg’usi pul oqimiga baho berish; 

-  Xo'jalik  yurituvchi sub'ektga ishonib topshirilgan  resurslar  munosabati  bilan 

uning resurslariga, majburiyatlariga baho berish; 

- Rahbar organlarning ishiga baho berish. 

---

 

 

18 

 

 

Bunda,  xo'jalik  yurituvchi  sub'ekt  nazorat  qilib  turadigan  iqtisodiy 

resurslar, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to'lovga qobiliyati, ishlayotgan 

muhit  o'zgarishlariga  munosabat  bildira  olishi  xo'jalik  yurituvchi  sub'ektning 

moliyaviy  ahvoliga  ta'sir  o'tkazadi.  Xo'jalik  yurituvchi  sub'ekt  nazorat  qilib 

turadigan iqtisodiy resurslar haqidagi va uning ana shu resurslarni qayta ishlash 

qobiliyati to'g’risidagi axborotlar xo' ali  yurituv hi sub'e tning  elgusida pul 

mablag’larini  va  ularning  ekvivalentini  ko'paytirish  imkoniyatini  prognozlash 

uchun zarurdir. Moliyaviy ahvol haqidagi axborot kelgusida kreditlarga bo'lgan 

ehtiyojni  aniqlash  uchun,  shuningdek  keladigan  daromadlar  bilan  pul 

oqimlarini xo'jalik yurituvchi sub'ektning aktsiyalariga (payiga) ega bo'lganlar 

o'rtasida  taqsimlashda  zarurdir,  shuningdek  xo'jalik  yurituvchi  sub'ekt 

keyinchalik  o'zining  moliyaviy  ahvolini  qanchalik  muvaffaqiyat  bilan 

yaxshilay  olishini  aniqlash  uchun  zarurdir.  Likvidlik  va  to'lovga  qobiliyat 

haqidagi axborot xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy majburiyatlarini o'z 

vaqtida  to'lay  olishini  aniqlash  uchun  zarurdir.  Likvidlik  yaqin  kelgusida  ana 

shu  davr  i hidagi  moliyaviy  ma buriyatlarni  to'lash  u hun  pul  mablag’lari 

mavjudligini anglatadi. To'lov qobiliyati moliyaviy majburiyatlarni o'z vaqtida 

to'lash u hun pul mablag’lari mav udligini anglatadi. 

 

Xo'jalik 

yurituvchi 

sub'ektning 

faoliyat 

ko'rsatkichlari, 

uning 

rentabelligining  o'ziga  xos  xususiyatlari  to'g’risidagi  axborot  iqtisodiy 

resurslardagi  potentsial  o'zgarishlarni  baholash  uchun  talab  etiladi.  Bunday 

axborot  kelgusida  nazoratni  amalga  oshirishga  imkon  beradi,  shuningdek 

xo'jalik  yurituvchi  sub'ektning  faoliyatidagi  o'zgarishlar  haqidagi  muhim 

axborot hisoblanadi. 

 

Faoliyat  haqidagi  axborot  xo'jalik  yurituvchi  sub'ektning  mavjud 

resurslar bazasidan pul mablag’lari to'play olishini prognozlash u hun zarurdir, 

bu  esa  korxona  qo'shimcha  resurslarni  jalb  qilishi  mumkin  bo'lgan 

samaradorlikka baho berishni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. 

 

Pul  oqimlari  haqidagi  axborot  xo'jalik  yurituvchi  sub'ektning  pul 

mablag’larini   alb  qilish  qobiliyatiga  baho  berish  u hun  zarurdir,  bu  esa 

---

 

 

19 

 

foydalanuvchilarga  har  xil  xo'jalik  yurituvchi  sub'ektlarining  pul  oqimlarini 

baholash va taqqoslash uchun yangi usullar ishlab chiqishga imkon beradi. 

 

Moliyaviy  hisobotlar  o'zaro  bir-biri  bilan  boglangandir,  chunki  ular 

xo'jalik faoliyatiga doir bir xil holatlarning har xil jihatlarini aks ettiradi. har bir 

hisobot bitta maqsadga xizmat qilmaydigan va foydalanuvchilarning  muayyan 

ehtiyojlarini aniqlash uchun zarur bo'lgan butun axborotni bermaydi. Masalan, 

moliyaviy-xo' ali   faoliyatning  nati alari  to'g’risidagi  hisobot,  agar  undan 

buxgalterli   balansi  va  pul  oqimlari  haqidagi  hisobot  bilan  uyg’unli da 

foydalanilmasa, faoliyatning butun manzarasini aks ettirmaydi. 

 

Amaldagi  “Pul  oqimi  to'g’risidagi  hisobot”  nomli  9-BHMS  boshqa 

me'yori’y  hu  atlarga  taqqoslaganda  pul  mablaq’lari  oqimi  bo'yi ha  to'la 

ko'rsatmalar  beradi.  Ushbu  standartning  maqsadi  xo'jalik  yurituvchi 

sub'ektning  pul  mablag’lari  va  ularning  e vivalentlari  bo'yi ha  ma buriy 

ravishda  axborot  taqdim  etishini  belgilab  qo'yishdan  iborat.  Bu  axborot  pul 

mablag’lari oqimi to'g’risidagi hisobot  o'rinishida bo'lib, unda hisobot davrida 

operatsiya,  investitsiya  va  moliya  faoliyatida  yuz  beruvchi  pul  oqimlari 

harakati tasnif etiladi. 

 

Xo'jalik  yurituvchi  sub'ekt  ushbu  standart  talablariga  muvofiq  ravishda 

pul  oqimi  to'g’risida  hisobot  tayyorlaydi  va  uni  har  bir  hisobot  davri  u hun 

tuziladigan moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi sifatida taqdim etadi. 

Boshqa  moliyaviy  hisobotlar  bilan  birga  foydalanish   hog’ida  pul  oqimlari 

to'g’risidagi hisobot axborotlari moliyaviy hisobotdan foydalanuv hilar u hun 

xo'jalik  yurituvchi  sub'ektning  pul  mablaglarini  va  ularning  ekvivalentlarini 

jalb etish qobiliyatini baholashga baza bo'lib xizmat qilishi bilan foydalidir. Pul 

oqimlari to'g’risidagi hisobot pul tushumlari va to'lovlarini u hta asosiy toifaga 

ajratadi:  operatsiya  faoliyati,  investitsiya  faoliyati  va  moliyaviy  faoliyat.  har 

u h toifaning pul mablag’iga birgali da ta'siri hisobot davrida pul mablag’ining 

sof  o'zgarishini  belgilab  beradi.  Pul  oqimlari  hara ati  to'g’risidagi  axborot 

bo'la a   pul  oqimlari  prognozi  to'griligini  te shirish   hog’ida,  foyda  olish  va 

---

 

 

20 

 

pul  oqimlarining  sof  harakati  va  narx  o'zgarishi  ta'siri  o'rtasidagi  aloqalarni 

tahlil qilish  hog’ida zarur bo'ladi. 

Ushbu standartda asosiy atamalar belgilab berilagan. Misol uchun, 

operatsiya faoliyati,  xo'jalik yurituvchi sub'ektning daromad keltiruvchi asosiy 

faoliyati,  shuningdek  sub'ektning  investitsiya  va  moliya  faoliyatiga  oid 

bo'lmagan o'zga xo'jalik faoliyati. 

 

Investitsiya  faoliyati  -  pul  ekvivalentlariga  kiritilmagan  uzoq  muddatli 

aktivlar va boshqa investitsiya ob'ektlarini sotib olish va sotish. 

 

Moliyaviy faoliyat - xo'jalik yurituvchi sub'ektning faoliyati bo'lib, uning 

nati asida  o'z  mablah’i  va  qarz  mablag’lari  miqdori  va  tar ibida  o'zgarishlar 

yuz beradi. 

 

Operatsiya  faoliyatidan  tushgan  pul  oqimlari  bo'yicha  hisobot.  Xo'jalik 

yurituv hi  sub'e t  operatsiya  faoliyatidan  vu udga   elgan  pul  mablag’lari 

harakatini quyidagilardan foydalanib, ochib beradi: 

 1. Yalpi pul tushumlari va yalpi pul to'lovlari asosiy turlari ochib beriladigan 

bevosita usul. 

 2.  Bilvosita  usul.  Bu  usulga  muvofiq  sof  daromad  yoki  zararga  joriy  aktivlar 

va  majburiyatlarning  o'zgarishiga,  ishonchsiz  operatsiyalarga,  shuningdek 

operatsiya  investitsiya  yoki  moliya  faoliyati  natijasida  olingan  daromadlar  va 

ko'rilgan zararlarga qarab o'zgartirish kiritiladi. 

Shuningdek,  xo'jalik  sub'ektlarida  xorijiy  valyutadagi  pul  oqimlari  ham 

o'rganiladi.  

 

Xorijiy 

valyutadagi 

operatsiyalardan 

pul  oqimlari 

O'zbekiston 

Respublikasi  Markaziy  banki  tomonidan  operatsiya  amalga  oshirilgan  kun 

uchun  belgilab  qo'yilgan  almashtirish  qiymatidan  foydalanib,  O'zbekiston 

Respublikasi valyutasida aks ettiriladi.  

 

Xorijiy  shu'ba  jamiyatining  pul  oqimi  O'zbekiston  Respublikasi 

Markaziy  banki  tomonidan  belgilangan  pul  oqimi  kelib  chiqqan  vaqtdagi 

almashtirish kursi bo'yicha qayta hisoblanadi. 

---

 

 

21 

 

 

Xorijiy  valyutaning  almashtirish  kursi  o'zgarishidan  kelib  chiqadigan 

amalga  oshirilmagan  daromad  va  zarar  pul  mablag’i  hara ati  hisoblanmaydi. 

Biroq  alm  ashtirish  kursi  stavkalari  o'zgarishning  xorijiy  valyutada 

saqlanayotgan  yo i  to'lanishi  lozim  bo'lgan  pul  mablag’iga  yo i  ularning 

ekvivalentlariga  ta'siri  pul  mablaglari  harakatini  hisobot  davri  boshlanishi  va 

oxirida bir-biriga muvofiqlashtirish u hun pul oqimi to'g’risidagi hisobotda a s 

ettiriladi.  Bu  miqdor  operatsiya,  investitsiya  va  moliya  faoliyati  natijasida 

vujudga  keladigan  pul  oqimidan  alohida  ko'rsatiladi  va  agar  pul 

mablag’larining  bu  hara ati  hisobot  davrining  oxiridagi  pul  almashtirish 

kursida aks etadigan bo'lsa, tafovutga qo'shiladi. 

 

Xo'jalik faoliyatda pul oqimlari hisobi hisobot tuzish bilan o'z yakuniga 

yetadi.  Bu   arayon  “Pul  oqimlari  to'g’risidagi  hisobot”ni  taqdim  etish  bilan 

tugallanadi. 

 

Ushbu  tartib  O'zbekiston  Respublikasining  "Buxgalteriya  hisobi 

to'g’risida"  gi  qonunida   o'rastib  o'tilgan  hamda  O'zbekiston  Respublikasi 

Moliya  vazirligining  2002  yil  27-de abrdagi    №27-sonli    buyrug’i  bilan 

tasdiqlangan  "Pul  oqimlari  to'g’risidagi  hisobot"  4-son  shakl  asosida  amalga 

oshiriladi. 

 

Ushbu  “Pul  oqimlari  to'g’risidagi  hisobot”  hisobot  davri  davomida 

operatsiya,  investitsiya  yoki  moliyaviy  faoliyat  natijasida  xo'jalik  yurituvchi 

sub'e t  olgan  pul  oqimlari  to'g’risidagi  ma'lumotlarni  taqdim  etishi  lozim 

bo'ladi.  

 

Yuqorida  ko'rsatib  o'tilgan  tartiblar  xo'jalik  faoliyati  va  undagi  pul 

oqimlari  bo'yicha  munosabatlarni  belgilab  uni  aniq  ko'rsatkichlarda 

shakllantirib  beradi.  Bu  esa,  ular  bo'yicha  hisob  va  tahlil  ishlarini  amalga 

oshirishda uslubiy asos hisoblanadi. 

 

Pul  oqimlari  bo'yicha  bevosita  usulning  qo'llanilishi  faoliyat  turlari 

bo'yicha barcha pul mablag’lari  irimi va  ularning sarflanishini aniq  o'rsatib 

beradi.  Mazkur  ma'lumotlardan  foydalanuvchilar    maqsadlariga  ko'ra 

ko'rsatkichlardan  foydalanish  imkoniyati  mavjud.  Biroq,  bevosita  usulda 

---

 

 

22 

 

tayyorlangan ma'lumotlar hisobot davrida erishilgan sof foydani nechoqlik pul 

mablag’lari  hara ati  bilan  bog’langanligini,  unga  muvofiq   elishini  ifodalab 

bera  olmaydi.  Ushbu  holat  mazkur  usulning  kamchiligidir.  Chunki,  sof  foyda 

ko'rsatkichi  hisobga  olish  usuli  bilan  aniqlangan,  asosiy  faoliyatdan  pul 

mablag’larining sof oqimi esa  assa  usulida hisob-kitob qilinadi.