Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

yalash

 

 

 

To‘plangan ma’lumotlarni  

 

tahlil etish

 

 

 

 

Kerakli tavsiyalarni  

 

berish

 

 

 

 

3.3 - rasm. Marketing tadqiqotlari jarayoni bosqichlari 

 

Marketing tadqiqotlari jarayoni quyidagi bosqich va harakatlarni o‘z 

ichiga oladi:  

1.

 

Muammo va tadqiqot maqsadlarini aniqlash.  

1.1.

 

Marketing 

tadqiqotlari 

o‘tkazish 

zaruratini 

aniqlash.   

1.2.

 

Muammo va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish.  

2.

 

Tadqiqot rejasini ishlab chiqish.  

2.1.

 

Tadqiqot turini aniqlash.  

2.2.

 

Talab  qilinayotgan  axborot  turini,  uni  olish 

manbalarini va zarur axborotlarni yig‘ish usullarini aniqlash.  

2.3.

 

Ma’lumotlarni yig‘ish shakllarini loyihalash.   

2.4.

 

Tanlanma  rejani  ishlab  chiqish  va  tanlov  hajmini 

aniqlash.   

3.

 

Tadqiqot rejasini ishlab chiqish.  

3.1.

 

Ma’lumotlarni yig‘ish.   

3.2.

 

Ma’lumotlarni tahlil qilish.  

---

 

77 

 

 

 

4.

 

Olingan  natijalarni  talqin  qilish  va  ularni  rahbariyatga 

yetkazish – yakuniy hisobotni tayyorlash va taqdim qilish.  

Marketing  tadqiqotlarining  ayrim  bosqichlariga  qisqacha  tarif 

beramiz.   

1.1.

 

Marketing tadqiqotlari o‘tkazish zaruratini aniqlash.  

Tashqi  muhit  monitoringini  amalga  oshirishda  tashkilot  rahbariyati 

ko‘pgina manbalardan – mahsulot sifatining pastligidan shikoyat qilishi 

mumkin  bo‘lgan  aksiyadorlardan,  tashkilot  bozordagi  o‘rnini 

raqobatchilarga  berib  qo‘yayotgani  to‘g‘risida  axborot  berishi  mumkin 

bo‘lgan  dilerdan  va  h.k.  axborot  oladi.  Ammo  bu  axborotlar  asosiy 

muammolarga  emas,  balki  ko‘proq  muammo  -  belgilarga  taalluqli 

(masalan, 

sotuv 

hajmi 

barqarorlashuvi 

yoki 

tushib 

ketishi). 

Tadqiqotchilarning  vazifasi  aynan  muammo  –  belgilar  negizida  yotgan 

asosiy  muammolarni  aniqlash  hisoblanadi.  Muammolarni  aniqlash 

marketing tadqiqotlari olib borishda keyingi qadam hisoblanadi.   

1.2.

 

Muammoni aniqlash va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish.  

Muammoning  aniq-ravshan  qo‘yilishi  marketing  tadqiqotlarini 

muvaffaqiyatli  o‘tkazish  garovi  hisoblanadi.  Muammoni  aniqlash  o‘z 

ichiga quyidagilarni oladi:   

1.

 

Belgilarni aniqlash.  

2.

 

Mumkin bo‘lgan sabablar, asosiy muammolar, belgilarni aniq 

tariflash.   

3.

 

Muammoni  hal  qilish  uchun  boshqaruvchi  qabul  qilishi 

mumkin bo‘lgan muqobil amallar to‘liq ro‘yxatini aniqlash.   

Ma’lumotlar tahlili ularni kompyuterga kiritish, xatolarini tekshirish, 

kodlashtirish,  jadval  holiga  keltirish  va  statistik  sinovlarni  o‘z  ichiga 

oladi.  

Markteing axborotlarini tahlil qilish tizimi usullar banki va modellar 

bankini o‘z ichiga oladi.  

Usullar  banki  –  arifmetik  operatsiyalar,  ma’lumotlarni  grafikli  va 

statistik qayta ishlab, ularning statistik ishonchliligini aniqlash imkonini 

beruvchi  ma’lumotlarni  qayta  ishlashning  zamonaviy  uslublari 

to‘plamidir.   

Modellar  banki  –  har  biri  real  mavjud  bo‘lgan  o‘zaro  bog‘liq 

o‘zgaruvchan  tizimni  namoyon  qiluvchi,  optimal  boshqaruv  qarorlarini 

---

 

78 

 

 

 

qabul 

qilishga 

ko‘maklashuvchi 

iqtisodiy-matematik 

modellar 

to‘plamidir.   

Kompaniya  rahbariyatiga  o‘tkazilgan  tadqiqot  bo‘yicha  yakuniy 

hisobotni tayyorlab faoliyat xususiyatlari va qabul qilinayotgan qarorlar 

xarakteriga  qarab  olingan  natijalar  talqini,  xulosa  va  takliflar  taqdim 

etiladi.  Hisobot  yozishdan  tashqari  tadqiqotchilar  mijozlar  uchun 

ko‘pincha olingan natijalarning og‘zaki taqdimotini ham tayyorlaydilar.   

Marketolog  tadqiqot  usullari  va  uslubiyotlaridan,  marketing 

instrumentlaridan  to‘g‘ri  foydalanishi  lozim.Tadqiqot  dizaynini  ishlab 

chiqish quyidagilarni talab etadi:  

-Tasdiqlangan bosh va operativ maqsadlarning mavjudligini  

-Qo‘yilgan muammolar bilan maqsadlarning aloqadorligini  

-Olingan natijalarni qaysi yo‘nalishda qo‘llanishini asoslanganligini  

-Tadqiqot  maqsadlariga  erishish  uchun  tanlangan  usullarning 

qulayligini  

-Butun jarayon uchun kalendar va tarmoq grafigining tuzilishini  

-Tadqiqot  loyihasini  bajarishda  ishtirok  etuvchi  personalni  o‘z 

vazifalariga mas’ulligini ta’minlashni  

-Tadqiqot xarajatlar budjetini moddalar bo‘yicha ishlab chiqishni  

-Yakuniy  hisobot  shaklini  rasmiylashtirishni  yuqori  darajada 

bajarishni.  

 Tadqiqot  dizaynining  ilmiy  va  iqtisodiy  jihatdan  samarali  bo‘lishi 

dizaynga  qo‘yiladigan  talablarning  eng  asosiysidir.  Tadqiqot  dizayni 

loyihalanadi (1,2,3– bosqichda). Dizayni loyihalangandan so‘ng tadqiqot 

jarayonining  konstruksiyasini  tuzish  bosqichi  boshlanadi.  Dizaynni 

loyihalashda  ma’lum  texnika  va  texnologiyaga  tayanish  kerak.  Buning 

uchun quyidagi savollarga javoblar talab etiladi.  

-Kerakli axborotni yaratish uchun qanday ma’lumotlar zarur?  

-Ikkilamchi  axborotni  qayerdan  olish  yaxshi  (ichki  yoki  tashqi 

manbalardan)?  

-Ikkilamchi va birlamchi axborotlarga yana qo‘shimcha ma’lumotlar 

kerakmi?  

-Ikkilamchi  axborot  manbalarini  qaysi  statistik  usullar  bilan  qayta 

ishlanadi va tahlil qilinadi?  

-Birlamchi axborotlarni qaysi usullar bilan to‘plash kerak?  

---

 

79 

 

 

 

-Qanday  o‘zgaruvchi  omillar  tahlili  o‘tkazilishi  va  qanday  usullar 

qo‘llanilishi kerak?  

-Iste’molchilar so‘rovnomasi qanday tuzilishi kerak, qanday savollar 

berilishi kerak?  

-

 

Tadqiqot jarayonida nimalarga ko‘proq e’tibor berilib, nimalar 

ajratilib ko‘rsatiladi?  

-

 

Qanday tahlil usullari qo‘llaniladi?  

-

 

Tadqiqot  natijalari  hisobotining  shakli,  ko‘rinishi  va  tarkibi 

tasdiqlanganmi?  

-

 

Tadqiqot o‘tkazish uchun qancha vaqt ketadi?  

Tadqiqot  dizayni  —  bu  tadqiqot  jarayonini  loyihalash  va 

konstruksiyalash hamda uning modelini ishlab chiqishdir. Taqiqot dizayni 

eng  birinchi  qilinadigan  ishdir.  Amerika  Marketing  Assotsiatsiyasi 

tarificha, “tadqiqot dizayni – bu ustalik bilan tuzilgan rejadir”.

 

 

Marketing tadqiqoti dizayni - bu tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan 

holda  mantiqiy  ketma-ketlikda  axborotlarni  to‘plash,  tizimlashtirish, 

qayta  ishlash,  ulardan  foydali  axborotni  tanlab  olish,  axborot  sifatini 

baholash va ularni qaror qabul qiluvchi menejer, rahbar, bo‘lim boshlig‘i 

yoki boshqa tegishli mas’ul shaxsga uzatishidir.

 

 

Marketing  tadqiqotining  dizayni  marketing  tadqiqotini  o‘tkazishni 

loyihalash  va  tashkil  etish  jarayoni  sifatida  ko‘rilishi  mumkin.  Dizayn 

loyihalash  (1,2,3  bosqich)  uch  bosqichdan,  konstruksiyasini  tuzish  to‘rt 

bosqichdan iborat.   

Birinchi bosqich — vaziyat muammosi va qo‘yilgan masalalar bilan 

tanishish. Bunda tadqiqotni o‘tkazish imkoniyatlari va mumkinligi haqida 

ularga  ketadigan  xarajatlar,  bunga  o‘xshash  tadqiqotlarning  mavjudligi 

hamda qiyinchiliklar haqida ma’lum bir fikr  – mulohazalar shakllanadi. 

Asosiy vazifalar belgilangandan so‘ng quyidagi savollar aniqlanadi.  

-Qanday hajmdagi tadqiqot o‘tkazilishi talab etiladi?  

-Tadqiqot natijalari samarasi sarf – xarajatlarni qoplaydimi?  

-Tadqiqot  qilinadigan  muammo  bo‘yicha  tayyor  yechimlar  yoki 

o‘xshash tadqiqotlar mavjudmi?  

-Tadqiqot natijasida qaysi darajadagi ahamiyatga ega bo‘lgan axborot 

olinishi kerak?  

-Masalani qo‘yilishi va asoslanishi qanday?  

-Natijalarni tayyorlash va topshirish uchun vaqt chegaralanganmi?  

---

 

80 

 

 

 

Ikkinchi  bosqich  —  tadqiqotni  taxminiy  rejalashtirish,  birinchi 

bosqichidagi  ma’lumotlarni  tekshirish.  Bu  bosqichda  quyidagi  savollar 

muhim hisoblanadi.  

-qaysi hajmda qanday va qanday sifatli axborot talab etiladi?  

-qanday axborot manbalari mavjud?  

-Tadqiqot  o‘tkazishga  ixtisoslashtirilgan  tashkilot  yoki  marketing 

markazlarini jalb etish kerakmi?  

-Tahlil va istiqbolni belgilash uchun qanday usullar qo‘llaniladi?  

-Tadqiqot 

ma’lumotlarini 

tahlil 

qilish 

uchun 

dasturlash 

qo‘llaniladimi?  

-Tadqiqot o‘tkazish qancha vaqtni talab etadi?  

Mavjud  vaziyat  bilan  tanishgandan  so‘ng  barcha  birlamchi  va 

ikkilamchi  axborotlarni  firma  kuchi  bilan  to‘plab  yig‘ish  mumkinligi, 

yoki birlamchi axborotlar to‘plash uchun marketing tadqiqot markazlari 

yordamidan foydalanish zarurligi aniqlanadi. Masalan, iste’molchilardan 

so‘rovnoma  o‘tkazish,  raqobatchilar  haqida  axborot  yig‘ish  kabi 

ma’lumotlarni to‘plashda marketing markazlaridan foydalanish kerak.  

Marketing  tadqiqotlarini  o‘tkazishga  ixtisoslashtirilgan  ilmiy 

tadqiqot institutlari va marketing markazlarini jalb qilishni asoslash uchun 

quyidagi mezonlardan foydalanish mumkin:  

−

 

Marketing  tadqiqotlari  borasida  qaysi  ixtisoslashgan  institut 

mavjud?  

−

 

Marketing  tizimlarini  tadqiq  qilish  bilan  qaysi  mutaxassislar 

shug‘ullanadi?  

−

 

Ochiq matbuotda tadqiqot natijalari chop etilganmi?  

−

 

Buyurtmachi firma va korxonalar bilan kommunikatsiya aloqalari 

qanday o‘rnatilgan?  

−

 

Tadqiqot  o‘tkazish  smetasi  va  grafigi  institut  tomonidan  qachon 

tavsiya etiladi?  

−

 

Rejalashtirilgan tadqiqot grafigini institut ishlab chiqadimi?  

−

 

Institutda  amaliyotda  qo‘llanilgan  hisoblash  dasturlari  va 

markazlari mavjudmi?  

−

 

Tadqiqot  natijalarini  rasmiylashtirish  va  taqdimot  qilish  qanday 

tartibda o‘tkaziladi?  

---

 

81 

 

 

 

Uchinchi  bosqich  —  tadqiqot  o‘tkazishning  ishchi  konsepsiyasini 

ishlab chiqish. Konsepsiya tadqiqoti kim yordamida o‘tkazilishidan qat’iy 

nazar ishlab chiqiladi. Konsepsiya quyidagi bo‘limlardan iborat bo‘lishi 

kerak:  

-Mahsulot,  mahsulot  nomenklaturasi,  joylashtirish  tizimi.  Bu  yerda 

bozorda  siz  tavsiya  qilayotgan  tovar  yoki  shunga  o‘xshash  tovar 

mavjudmi?  

-Tovarning  asosiy  mohiyati,  uzoq  muddatga  mo‘ljallangan  tovar, 

qisqa  muddatga  mo‘ljallangan  keng  iste’mol  tovari,  sanoat  ehtiyojlari 

uchun kerak tayyor qismlar va boshqa xizmatlar.  

-Sifatni  ta’minlash,  tizimli  texnikaning  zamonaviylik  darajasi, 

unumdorlik ko‘rsatkichlari, dizayn, narxlar, foydalilik darajasi.  

-Potensial  iste’molchilar:  sanoat  korxonalari,  savdo,  ijtimoiy 

buyurtmachilar, individual iste’molchilar, iste’molchilar guruhi.  

-Bozorni  ta’minlash  xarakteristikasi  -  bozorga  kirish  va  chiqish, 

ishlab chiqarish dinamikasiga qarab mahsulotga shakllanayotgan talabni 

o‘rganish  

-Mahsulotni  sotish  tizimi  (ulgurji  va  chakana  savdo  tarmoqlari), 

oxirgi  iste’molchiga  yetkazib  berish  tizimi,  chakana  savdo  do‘konlari, 

ulgurji savdo punktlari.  

-Raqobat-raqobat muhiti, asosiy raqobatchilarning bozordagi holati.  

Tadqiqot  muammosidan  kelib  chiqqan  holda  ishchi  konsepsiyaning 

tarkibi bundan farq qilishi va boshqa masalalar ham yoritilishi mumkin. 

Bozor muhitini o‘rganish, marketingning tashqi va ichki muhitini tahlil 

qilish,  tashqi  aloqalarni  tahlil  qilish  masalalari  ko‘rilishi  mumkin.  Har 

qanday  firma  faoliyatiga  juda  ko‘p  omillar  ta’sir  etganligi  uchun, 

marketing tizimininig ko‘p subyektlari samarali aloqalarni o‘rnatishi juda 

muhim. Shu sababli quyidagi savollarni ham tadqiqot davrida o‘rganish 

zarur.  

-Iqtisodiyotdagi  umumiy  holat  –  iqtisodiy,  siyosiy,  ijtimoiy, 

geografik  

-Asosiy tarmoqlarda texnologiyalarning rivojlanganligi  

-Ijtimoiy  infrastrukturani  rivojlantirish  dasturlari  holati  –  fan, 

sog‘liqni  saqlash,  tashqi  muhitni  muhofaza  qilishning  istiqbollari  -

Iqtisodiyotning  yetakchi  tarmoqlarida  ularning  mahsulotlariga  bo‘lgan 

talabni baholash  

---

 

82 

 

 

 

-Raqobatchilar va hamkorlar bozorida firma ulushi.  

To‘rtinchi  bosqich  —  marketing  axborotlarini  to‘plash  yo‘llari  va 

usullari asoslanadi. Iqtisodiy tejamli usullardan foydalanish, birlamchi va 

ikkilamchi  axborotlarni  aniqligiga  e’tibor  qaratiladi.  Axborotlar  ikki 

yo‘nalishga bo‘lingan holda tizimlashtiriladi:   

-

 

firmaning ichki axborotlari tizimi  

-

 

firmani o‘rab turgan tashqi muhit axborotlari tizimi.   

Tashqi  muhit  axborotlari  turli  manbalardan,  ommaviy  axborot 

nashrlari,  statistik  qo‘mitalar,  raqobatchilarning  faoliyati  haqidagi 

manbalardan olinishi mumkin.  

Beshinchi  bosqich  —axborotni  qayta  ishlash.Tadqiqot  maqsadi  va 

vazifalaridan kelib chiqqan holda axborotlarni miqdoriy va sifat jihatdan 

tahlil ishlari olib boriladi, qayta ishlangan axborot kompyuter dasturlariga 

kiritilishi va tahlil qilinishi kerak.  

Oltinchi bosqich—yakuniy xulosalarni qilish, tadqiqotni yakunlash, 

umumlashtirish.  Tadqiqotning  bosh  maqsadiga  yetildimi  yoki  yo‘qmi, 

qo‘shimcha ma’lumotlar kerakmi, tadqiqot yakunlandimi, shu va shu kabi  

savollar  tahlil  qilinadi.  Buyurtmachi  qo‘ygan  maqsadiga  erishdimi, 

marketing  tadqiqotlariga  sarflangan  xarajatlar  tez  qoplanadimi,  kabi 

savollarga  xulosa  qilinadi.  Iste’mol  vositalari  ishlab  chiqaruvchi  sanoat 

korxonalari  marketing  tadqiqotlariga  0,30  foiz  miqdorida  mablag‘  sarf 

qilar  ekan.  Ba’zi  hollarda  tadqiqot  natijalari  samarasini  aniqlash  uchun 

anketa savollari tuzib so‘rovnomalar o‘tkaziladi.  

Yettinchi bosqich – tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va taqdimot 

(prezentatsiya)  qilish.  Hisobot  tarkibi  quyidagilarni  o‘z  ichiga  olishi 

kerak:  

-Mundarija  

-Referat, hisobotning qisqa mazmuni va natijalari  

-Masalaning qo‘yilishi va tadqiqot maqsadlarining asoslanishi  

-Tadqiqot  alohida  bo‘limlari  natijalari,  uslubiy  xulosalar,  jadvallar, 

sxema va grafiklar -Ilovalar.  

Taqdimotni  samarali  o‘tkazish  uchun  uning  ssenariysi  tuziladi. 

Taqdimot  ma’ruzasi,  slaydlar,  bahs-munozaralar  bilan  birga  boshqa 

rasmiy tadbirlar ham o‘tkaziladi.