Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Tekshiruv

  –  odamlardan  ularning  bilim  darajasiga,  mahsulotga 

bo‘lgan  munosabati,  nimani  ko‘proq  afzal  ko‘rishi  va  xaridorlik 

xattiharakatlariga asoslanib to‘g‘ridan to‘g‘ri so‘rov yo‘li bilan birlamchi 

axborot yig‘ish. Tajriba bir yoki bir necha omilning o‘zgarishini kuzatish 

va  o‘lchash,  qolganlarini  esa  o‘zgarishsiz  qoldirish  imkonini  beradi 

(masalan, yangi o‘ram tovarni sotish hajmini oshirish imkonini beradi).  

Imitatsiya 

turli  marketing  omillarini  haqiqiy  real  sharoitda  emas, 

balki  qog‘ozda  yoki  EHM  xotirasida  shakllantirish  va  baho  berish 

imkonini  beruvchi  iqtisodiy-matematik  modellar  tuzish  va  undan 

foydalanishni  ko‘zda  tutadi.  Kompyuterlashgan  dastur-savolnomalar 

mavjud bo‘lib, ular iste’molchilarga  supermarketda “aylanib yurish” va 

xarid  uchun  tovarlar  tanlash  imkonini  beradi.  Kompyuter  ular  xaridini 

qayd qiladi va ularning narxlar, o‘ram rangi va shaklining o‘zgarishiga 

javobini o‘rganadi.  

-

 

Birlamchi ma’lumotlar qator afzalliklarga ega: axborot tadqiq 

etilayotgan  muammoga  mos  ravishda  to‘planadi,  eng  yangi 

hisoblanadi  va  avvaldan  berilgan  batafsillik  darajasiga  ega;  barcha 

olingan  ma’lumotlarga  firma  yetisha  oladi,  zarur  bo‘lganda  ularni 

raqobatchilar  uchun  sir  saqlanishini  ta’minlay  oladi;  agar  istalsa 

to‘plangan  ma’lumotlarning  ishonchlilik  darajasi  miqdoran 

aniqlanishi mumkin.  

-

 

Birlamchi ma’lumotlarning asosiy kamchiligi shundaki, ularni 

yig‘ish ko‘p vaqt, mablag‘ talab qilishi, yoki firma mustaqil ravishda 

birlamchi ma’lumotlarni yig‘a olmasligi mumkin.   

Birlamchi  axborotni  yig‘ish  so‘rovning  panel  usulidan  foydalanish 

asosida ham amalga oshirilishi mumkin.   

---

 

71 

 

 

 

Panel

  –  takror  tadqiqot  o‘tkazilayotgan,  so‘rovga  tortilayotgan 

shaxslarning tanlanma to‘plami.  

Tanlanma  rejani  ishlab  chiqish  va  tanlov  hajmini  aniqlash.  Bu 

bosqichda  a’zolari  o‘rtasida  marketing  tadqiqotlari  olib  boriladigan 

“guruh”  parametrlari  to‘g‘risida  axborot  olish  zarur.  Masalan, 

marketingni  boshqaruvchi  kampaniya  mahsulotlarining  turli  xildagi 

chakana do‘konlar (“guruh” – populyatsiya (Aholi)) orqali sotilish hajmi 

to‘g‘risida  ma’lumot  olishni  istaydi.  Aholining  o‘rganilayotgan  qismi 

tanlanma, deyiladi, uning hajmini ham tadqiqotchilar aniqlashlari lozim.   

Tanlangan  guruhlar  ichida  so‘rovnomalarni  o‘tkazish  firmaga 

maqsadli  ravishda  ma’lum  iste’molchilar  guruhiga  mo‘ljallangan 

mahsulot yoki xizmat turini ishlab chiqarishga, ularning tovar va xizmatga 

bo‘lgan  munosabatini  aniqlashga  yordam  beradi.  Natijada  firma 

bozorning  maqsadli  segmenti  va  maqsadli  iste’molchisiga  ega  bo‘ladi. 

Bunday  firma  faoliyati  uzoq  muddat  ichida  raqobatbardosh  bo‘lib 

qolishga  asos  bo‘ladi.  Anketali  so‘rovnomalar  bir  martali  yoki  ko‘p 

martali  bo‘lishi  mumkin,  qaytariluvchi  so‘rovnomalar 

panel,

  deyiladi. 

Ma’lum  tadqiqot  obyekti  yoki  talabalar  “Panel”  bo‘lishi  mumkin.  Har 

safar bir tadqiqot obyektida va bir iste’molchilar guruhida savolnomalar 

o‘tkazish dinamik  ravishdagi o‘zgarishlarni aniqlashga, tovarga bo‘lgan 

munosabatni bilishga yordam beradi. Iste’molchilar paneli va tadbirkorlar 

paneli orqali marketing tadqiqoti uchun juda ko‘p birlamchi axborotlarni 

to‘plash mumkin.  

Intervyu  usuli  bilan  yangi  mahsulot,  uning  foydalilik  jihatlari  kabi 

savollar aniqlanadi. Telefon orqali so‘rovnomalar geografik jihatdan keng 

masshtabda  joylashgan  iste’molchilar  fikrini  bilish  uchun  qo‘llaniladi, 

masalan,  uyali  aloqa  xizmati  paketlari  haqida  respublika  bo‘yicha 

abonentlar fikri telefon orqali o‘rganiladi. Yozma so‘rovnomalar pochta 

qutisiga  anketalar  tashlanib,  so‘ngra  yig‘ib  olinadi,  yoki  so‘roqqa 

tutiladigan  respondentlarni  to‘plab  ulardan  anketalarga  yozma  javoblar 

olinadi.  Har  qanday  marketing  tadqiqotida  uchraganiday  so‘rovnomalar 

ham afzallik va kamchiliklarga ega. So‘rovnomalar o‘tkazishda maqsadga 

qarab  aniq,  keng  qamrovli  savollarni  tuzish  ancha  murakkab.  Savollar 

soni kam, lekin u barcha kerakli narsalarni qamrab olgan bo‘lishi savol 

tuzuvchidan bilim va mahoratni, tadqiqot maqsadini aniq bilishlikni talab 

etadi. Savollarni juda ko‘p variantli qilib shakllantirish va ko‘p variantli 

savolnomalar  tuzish  mumkin.  Testlar  shaklida  tuzilgan  savolnomalar 

---

 

72 

 

 

 

so‘roq vaqtida vaqtini tejashga imkon beradi. Juda ko‘p respondentlarga 

(savolga 

tutiladiganlar) 

savolnomalar 

tarqatilganda 

tadqiqotlar 

ko‘rsatishicha 20 - 50 foizga yaqin anketalar to‘liq javoblar bilan qaytar 

ekan.  Shuning  uchun  savolnomalar  tarqatilib  so‘roq  o‘tkazilayotganda 

rag‘batlantirish  chora  -  tadbirlari  yaxshi  natija  beradi.  Anketalarni 

to‘ldirib  berish  foizi  ortadi.  Savolnomalarda  savollar  ochiq  yoki  yopiq 

bo‘lishi  mumkin.  Savollar  aniq,  konkret  masalaga,  tovarga  uning 

xususiyatlariga, narxiga yo‘naltirilganligiga qarab birbiridan farq qilishi 

mumkin. Savolnomalar tuzishda quyidagi tavsiyalarga rioya qilish lozim:  

-

 

Savollar qisqa, aniq va bir ma’noli bo‘lishi kerak.  

-

 

Anketa  mantiqan  maqsadga  yo‘naltirilgan  va  savollar  soni 

optimal  bo‘lishi  kerak.  Anketada  maqsadga  tegishli  bo‘lmagan 

savollar bo‘lmasligi kerak.  

-

 

Tadqiqot mantiqidan kelib chiqib savollar ma’lum guruhlarga 

bo‘lingan holda tizimlashtirilsa natija samarali bo‘ladi.  

-

 

Anketa monoton, zerikarli va tez charchashga olib kelmasligi 

kerak.  

-

 

Mantiqiy ketma-ketlikka rioya qilish lozim.  

-

 

Shaxsiy savollar anketa oxirida beriladi.  

Anketa  so‘rovnomalarini  o‘tkazish  yangi  tovarlarni  ishlab 

chiqarishdan oldin, maqsadli iste’molchilar segmentini tanlashda, yangi 

bozor segmentini egallash rejasi paydo bo‘lganda yaxshi samara beradi. 

Savol qo‘yilishining bir necha variantlari mavjud. Test savollarda tayyor 

javoblar  berilib  kerakligi  belgilanish  talab  qilinsa,  ba’zi  anketalarda 

iste’molchi  o‘zi  erkin  javob  berishi  mumkin.  U  o‘ziga  qanday  tovar, 

qanday  narxda  va  qanday  naflilik  darajasi  bilan  yoqishini  erkin  yozishi 

mumkin, lekin bunday erkin javoblar yozilgan anketalarni kompyuterda 

umumlashtirish  va  ishlash  imkoni  cheklanadi.  Ularni  qo‘lda 

umumlashtirish juda ko‘p vaqtni oladi.  

Ma’lum  iste’molchilar  guruhini  tanlab  so‘rovnomalar  o‘tkazish 

yuqori samara beradi. F. Kotler kimni so‘roq qilish kerak, qancha odamni 

so‘roq qilish kerak, qaysi guruhni so‘roq qilish kerak, degan savollarga 

aniq  javob  tayyorlab  so‘ngra  so‘rovnomani  o‘tkazishni  tavsiya  qiladi. 

Bunday  usullar  taraqqiy  etgan  davlatlarda  ko‘plab  keng  qo‘llaniladi. 

Kichik va xususiy biznes korxonalari o‘z faoliyatlarini raqobatdosh qilish 

uchun har doim u yoki bu marketing usullaridan foydalanadilar.  

---

 

73 

 

 

 

Marketing  tizimida