Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Partizanlik urushini odatda, uncha katta bo‘lmagan, yetakchiga 

boshqa  metod  bilan  hujum  qila  olmaydigan  firmalar  amalga  oshiradi. 

Bunday raqobat strategiyasida firma tanlab, narxni pasaytirish, yangilik 

taklif  qilish,  savdoni  jadal  rag‘batlantirish  kabi  kutilmagan  tez  “oshib 

o‘tish”larni  amalga  oshiradi.  Bu  usul  hujumni  kutmaganlar  uchun 

tasodifan boshlanishi va shunday kutilmaganda tugashi zarur.  

Yetakchi yoki hujum qiluvchining mudofaa strategiyasi yetakchilikka 

da’vogarning  bozor  ulushini  saqlab  qolish  yoki  ko‘paytirishga 

yo‘naltirilgan.  Bu  strategiyani  marketingda  “harbiy”  strategiya,  deb 

ataladi.  Bunday  strategiyaning  yana  bir  turi  chekinish  strategiyasi, 

deyiladi.  Bu  bozor  ulushining  qisqarish  strategiyasi  bo‘lib,  mahsuloti 

eskirgan  firmalar  unga  amal  qilishga  majbur.  Unga  ertami-kechmi 

bozorda  faoliyat  yurituvchilar  murojaat  qiladilar.  Chunki  mazmuniga 

ko‘ra u qisqartirish strategiyasidir.  

Ergashuvchi  strategiyasi  yetakchisiga  ergashishni  bildiradi.  Unga 

ko‘plab  kompaniyalar  amal  qiladi,  chunki  yetakchi  ancha  chidamli  va 

unga  hujum  qilishga  urinishni  javobsiz  qoldirmasligini  bilishadi. 

Ergashuvchi  kompaniyalar  tanlangan  strategiyadan  yetakchining 

---

 

152 

 

 

 

mahsulotidan nusxa ko‘chirish, bozorga tovar olib chiqishda kam xarajat 

qilish, yangilikni bozorga olib chiqish bilan bog‘liq raqobat, ancha past 

risk  kabilar  ko‘rinishida  ma’lum  ustuvorlik  bo‘lishi  mumkinligini 

biladilar.  Ko‘rib  chiqilayotgan  strategiyalar  asosida  faoliyat  natijasida 

ergashuvchilarga,  agar  bu  firma  o‘z  mijozlarini  tutib  qolishga  ijodiy 

yondashsa, unga yetarlicha katta foyda olib kelishi mumkin.  

Ma’lum  bozor  o‘rniga  ixtisoslashuv  strategiyasi  bozordagi  ancha 

kuchli  raqobatchilar  vaqtincha  band  qilmagan  yoki  ularda  qiziqish 

uyg‘otmaydigan joylarni qidirib topish va egallab olishga mo‘ljallangan.   

Rossiyalik  iqtisodchi  A.Yudanov  bitta  bozorda  harakatlanuvchi 

hamma firmalarni o‘z raqobat strategiyasi xarakteriga ko‘ra farqlanuvchi 

to‘rtta turga bo‘ladi: violentlar, patiyentlar, kommutantlar, eksplerentlar. 

Ulardan har biri biologik muomalaning ma’lum turiga keltirilgan va mos 

ravishda o‘xshashlikka ega.  

Violentlar  –  standart  yirik  biznes  sohasida  harakatlanuvchi, 

boshlang‘ich kuch strategiyasiga ega firmalar. Bu firmalarning turli xilligi 

safarbarligiga bog‘liq: – “kekkaygan sherlar”, “qudratli fillar”, “qayrilmas 

begemotlar”.  

Violent strategiyasini tutib turuvchi firmalarning kuchi shundaki, bir-

biridan  kuchli  farqlanuvchi  mahsulotlarning  uncha  katta  bo‘lmagan 

partiyalarini  tayyorlashdan  samarasi  ko‘p  va  kam  chiqimli  yirik  ishlab 

chiqarishni  yo‘lga  qo‘ygan  ma’qul.  Bundan  tashqari  violentlar  yangi 

mahsulot  ishlab  chiqish,  savdo  tarmog‘ini  rivojlantirish  va 

harakatlanishning  kuchli  siyosati  bilan  bog‘liq  keng  ko‘lamli 

ilmiytadqiqotlar 

tomonidan 

yaratiladigan 

ustuvorliklardan 

ham 

foydalanadilar.  

O‘zining  bahaybat  kuchiga  tayanadigan  violentlar  strategiyasi  – 

imkon  qadar  raqobatchilarini  surib  chiqarib,  kengaytirilgan  bozorga 

egalik  qilish.  Violent  firmalar  xaridorlarni  nisbatan  arzon  baholari  va 

tovarlarining o‘rtacha darajali sifati bilan jalb etadilar. Xaridorlar haqida 

g‘amxo‘rlik gigant-violentlarning xayriyasi emas: ular ko‘pincha bozorda 

monopolist  pozitsiyasini  egallab  turadi,  ular  ommaviy  talab  qonunlarini 

yaxshi  biladi:  yomon  yoki  qimmat  mahsulot  bunday  talabni  keltirib 

chiqarmaydi.  

Zamonaviy  uskunalardan  foydalanuvchi  mayda  firmalar  rollarining 

o‘zgarishi va yirik firmalarning ayrim pozitsiyalarini yo‘qotishi odamlar 

o‘zlarining  kundalik  ehtiyojlarini  yirik  firmalar  mahsulotlari  hisobiga 

---

 

153 

 

 

 

qondirishining dalilidir. Ular “Microsoft” ning dasturiy  ta’minotlaridan, 

“Erich Krause” kanstovarlaridan foydalanishadi, “Rossiya” fabrikasining 

konfetlarini iste’mol qilishadi. Agar bunday kompaniyalar boshqalar bilan 

(joy) talashishsa, siqib chiqarilsa, firmalar bilan ham shunday holat yuz 

beradi.  

Rossiya iqtisodiyoti rivojlanishi aynan yirik kompaniyalar tomonidan 

ishlab chiqilgan samarali bozor siyosatiga bog‘liq va uning asosini tashkil 

qiladi.    Patiyentlar  –  ixtisoslashuv  yo‘liga  o‘tgan  firmalar.  Ular 

iste’molchilarning  ma’lum  tor  doirasi  uchun  antiqa  (oddiy  bo‘lmagan) 

mahsulotlar 

ishlab 

chiqaradilar. 

Bu 

turdagi 

kompaniyalarning 

mahsulotlari mos keluvchi guruh mijozlari uchun almashtirib bo‘lmas – 

bebahodir.  Bunday  kompaniyalar  kengaytirilgan  bozorning  uncha  katta 

bo‘lmagan qismini nazorat qila borib, tarqalib ketmaslikka harakat qiladi. 

Ular o‘zlarining qimmat va yuqori innovatsiyali mahsulotlarini qoidaga 

ko‘ra  standart  mahsulotlardan  qanoatlanmaydiganlarga  sotishadi. 

Masalan,  “Fin-press”  nashriyoti  professional  menejerlar  va  bu  kasbga 

tayyorlanayotganlarga  yoki  jahonda  noyob  gidroaviatexnika  ishlab 

chiqaruvchi  Taganrogdagi  Beriyev  nomli  konstruktorlik  byurosi  uchun 

marketing va menejment haqida axborotlar taqdim etadi.  

Bozordagi  ayrim  maxsus  joylarda  xizmat  ko‘rsatuvchi  patiyent 

firmalarning  muvaffaqiyati  xaridorlarning  tor  doirasini,  ularning  o‘ziga 

xos  talablarini  hisobga olgan holda yaxshi bilishi va ularga  o‘ta yuqori 

iste’mol qiymatini taqdim  eta olishidadir. Agar violent firmalar (gigant 

o‘lchamdagi)  muvaffaqiyatga  savdoning  katta  hajmi  bilan  erishsalar, 

patiyent firmalar o‘zlarining noyob tovarlariga yuqori baho qo‘yib, yuqori 

foyda  olish  hisobiga  muvaffaqiyatga  erishadilar.  Patiyent  firmalarni 

“ayyor tulkilar”, deb ataladi.  

Tulki  kompaniyalar  bozorga  turli-tuman  mahsulotlar  olib  keladilar. 

Gigantlar tomonidan qurshovga tushib qolishdan qochib, ular o‘ziga xos 

bo‘lgan iste’mol tovarlarni faol qidirib topadilar va jamiyatni iqtisoddagi 

bir xil stnadartlardan qutqarib, ularni shakllantiradilar. Bozordagi ma’lum 

bir  joyda,  uning  yo‘qolib  ketish  xavfi  (riski)  bilan  ishlash  bir  vaqtning 

o‘zida bir necha ana shunday joylarda ishlashni talab qiladi.  

Mamlakatimizdagi  firmalar  uchun  patiyent  strategiyasi  tadbirkorlik 

falsafasi  sifatida  alohida  qadrli.  U  yetakchi  yirik  kompaniyalar  bilan 

to‘g‘ridan  to‘g‘ri  kurashmaslikka,  faoliyatning  o‘sha  sohalari  uchun 

imkoniyatsiz,  foydasiz  bo‘lgan  tomonlarini  qidirib  topishga  chaqiradi. 

---

 

154 

 

 

 

Bunday  “ayyorona”  yondashuv  ojizlarning  kuchlilar  bilan  raqobatidagi 

imkoniyatlarini  jiddiy  oshiradi,  bu  esa  firmalar  uchun  ortiqchalik 

qilmaydi.  

Patiyent strategiyasi ko‘plab mudofaaga oid ishlab chiqarish uchun 

istiqbolli  bo‘lishi  mumkin.  Buning  uchun  ularda  yaxshigina  dastlabki 

pozitsiyalar  mavjud:  yuqori  malakali  iste’dodli  xodimlar,  zamonaviy 

uskunalar,  mayda  seriyali,  ba’zan  esa  ustuvor  hisoblanuvchi  noyob 

mahsulotlar ishlab chiqarish va boshqalar.  

Kommutantlar  oddiy  biznesda  mahalliy  miqyosga  ega  bo‘ladi. 

Mayda,  ixtisoslashmagan  korxonaning  kuchi  aniq  mijozlarning  hajm 

bo‘yicha uncha katta bo‘lmagan ehtiyojlarini qondirishga moslashganligi 

hisoblanadi. Ommaviy (violent) ishlab chiqarish uchun iste’molchilarning 

katta  guruhining  talablari,  ixtisoslashganlar  uchun  (patiyentlarga)  – 

iste’molchilarning alohida qatlamlar talablari tuziladi.  

Kommutant firmalar kichik biznesni amalga oshirishadi va mahalliy 

bozor  talablarini  qondirishga  mo‘ljallangan.  Har  gal  har  bir  aniq  holat 

uchun  yaratiladigan  sanoqsiz  mayda  korxonalar  biznes  uchun  har  bir 

imkoniyatdan  foydalanishga  tayyor,  violentlar  va  patiyentlar  esa  o‘z 

ishlab  chiqarish  qiyofalarida  qat’iy  turadilar.  Yirik  ishlab  chiqarish 

quvvatlarining,  ilmiy-texnika  bazasi  yoki  tor  sohadagi  alohida 

bilimlarning yo‘qligi (ya’ni violentlar kuchlimi yo patiyentlar) aniqlovchi 

kommutantlar uchun nima bilan shug‘ullanishlarining ahamiyati yo‘q.  

Bu  holat  kommutantlarni  “kulrang  sichqonlar”  deb  atalishiga  olib 

keldi.  Sichqon  –  firmalarning  ustuvorligi,  boshqa  firmalar  qodir 

bo‘lmagan tijorat faoliyati sohasini shunchalik oson o‘zgartira olishidir. 

Yuqori  darajadagi  ochiq-oydinlik  –  kommutantlarning  raqobat 

kurashidagi  kuch  manbasi.  Doimiy  ravishda  foyda  olishga  intilish  va  u 

tufayli har qanday vositani o‘zlashtira olishga tayyorgarlik kommutantlar 

faoliyatida o‘ta sof shaklda ko‘rinadi.  

Kommutant  strategiya  yangi  xususiy  firmalar  orasida  mavjud. 

Xususiy  tadbirkorlar  boj  to‘lovlari  va  valuta  kurslaridagi  har  qanday 

o‘zgarishlar va turli xil mahsulotlar bilan ishning o‘rtacha rentabelligiga 

qarab faoliyat turini zumda o‘zgartiradi.  

Eksplerentlar – bu yangisini yaratish va bozorning eski segmentlarini 

tubdan qayta shakllantirishga ixtisoslashgan firmalar. Ular ITTKIning eng 

ahamiyatli  yutuqlarini  yaratishda  muhim  rol  o‘ynashadi.  Gap  faqat 

---

 

155 

 

 

 

mahsulotni mukammallashtirish haqida emas, inqilobiy qarorlarning o‘ta 

xavfli qidiruvi haqida ham bormoqda.  

Eksplerent  firmalarning  raqobatdagi  ustuvorligi  bunday  firmalarni 

“birinchi  qaldirg‘ochlar”  bilan  taqqoslash  uchun  asos  bo‘lib  xizmat 

qiluvchi  innovatsiyalar,  yangi  texnologiyalar  va  tovarlar  bilan  bog‘liq. 

Bunday pioner kompaniya (frans. pioneer – faoliyatning qaysidir sohasiga 

yangi yo‘l ochuvchilar) yangi bozor yaratish va unda shaxsan o‘zi ishtirok 

etib, foyda olishga intiladi.  

Yangi  mahsulotni  chiqarish  juda  qimmat  turuvchi  ommaviy  ishlab 

chiqarishda,  xato  qilishga  yo‘l  yo‘q  va  violentlar  tekshirilmagan 

loyihalardan  qochishga  urinadilar.  Ko‘pincha,  eksplerent  firmalarda 

bozorni o‘zlashtirish va undagi keng marketing faoliyati uchun yetarlicha 

mablag‘ bo‘lmaydi. Shuning uchun ular ko‘proq yirik firmalarning yoki 

ularning sho‘ba korxonalarining venchur (riskli) bo‘limlari sifatida ancha 

samarali  harakat  qilishadi.  Pioner  firmalari  o‘z  ochilishining  bozorda 

muvaffaqiyat  qozonishiga  ishonadi,  lekin  100  tadan  85  ta  holatda 

muvaffaqiyatsizlikka  uchrashadi.  Biroq  eksplerentlarning  bizneslariga 

yangi-yangi  qaldirg‘ochlarni  jalb  etish  uchun  15  ta  holatdagi 

muvaffaqiyat yetarli.  

Zamonaviy  eksplerentlar  kam,  lekin  iqtisodiyoti  rivojlangan 

mamlakatlarda ham ularning soni uncha ko‘p emas. Shuning uchun ushbu 

firmalar 

davlat 

tomonidan 

maksimal 

qo‘llab-quvvatlashdan 

foydalanadilar,  chunki  ular  iqtisodiyotning  turli  sohalarida  ITTKIning 

kuzatuvchilari hisoblanadilar.