Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

7.2. Konyunkturani shakllantiruvchi omillar  

 

 

---

 

166 

 

 

 

Konyunktura, deganda ma’lum omillarning ta’siri natijasida vujudga 

keladigan  qisqa  muddatli  shart-sharoitlar  tushuniladi.  Omillarning 

o‘zgarishi  konyunkturaning  o‘zgarishiga  olib  keladi.  Bozordagi  har 

qanday  vaziyat  turli  omillar  ta’siri  ostida  o‘zgaradigan  ko‘rsatkichlar 

yig‘indisi bilan tavsiflanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashqi va ichki 

omillarning ta’siri ostida firmalar faoliyatidagi tendensiyani, ya’ni uning 

kelajakdagi  rivojlanishi  va  bozordagi  holatini  aniqlash  marketing 

tadbirlarining muhim vazifalaridan hisoblanadi.   

Mamlakat  iqtisodiyoti  konyunkturasida  ro‘y  beradigan  barcha 

o‘zgarishlar  manbayi  bo‘lib,  ishlab  chiqarish  sohalari  hisoblanadi. 

Iqtisodiyotda  sanoatning  ulushi  qanchalik  yuqori  bo‘lsa,  uning 

ko‘rsatkichlari ahamiyati shunchalik yuqori bo‘ladi. Mamlakat iqtisodiy 

doirasida  konyunkturani  tahlil  qilish  quyidagi  ko‘rsatkichlarga 

asoslanadi:  makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlar,  yalpi  milliy  mahsulot,  yalpi 

milliy daromad, qishloq xo‘jaligi, investitsiya, transport, tovar muomalasi 

ko‘rsatkichlari,  ichki  va  tashqi  bozorlarda  tovarlar  sotilish  hajmi,  pul 

muomalalari kapital aylanishi, baholar dinamikasi, ishsizlik va inflatsiya 

darajalari. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga tovar bozorlari holati, talab va 

taklif, baho, talabning qondirilishi darajasi, tovar ishlab chiqarish, yangi 

korxonalar  qurilishi  va  boshqalar  kiradi.  Yuqoridagi  ko‘rsatkichlarning 

umumiylik  tomoni  shundaki,  ular  bir-biri  bilan  bog‘liq  va  davlat 

iqtisodiyoti bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o‘tganda ularda o‘zgarish 

ro‘y beradi. Yalpi milliy mahsulot shaxsiy iste’mol, davlat buyurtmalari, 

yalpi  kapital  qurilishi,  tovar  va  xizmatlarni  eksport  va  import  qilish 

ko‘rsatkichlarini  o‘z  ichiga  oladi.  Bu  ko‘rsatkichlarni  hisoblashda 

noaniqliklar  ro‘y  bersa  ham  oxirgi  talab  hajmi  har  doim  mamlakat 

iqtisodiyoti  holatini  baholashda  muhim  o‘rinni  egallaydi.  Tashqi  savdo 

ko‘rsatkichlari ichki bozor konyunkturasining shakllanishida o‘ziga xos 

o‘ringa ega. Bozor konyunkturasi mamlakat iqtisodiy holatiga to‘g‘ridan 

to‘g‘ri bog‘liq. Shuning uchun tovar bozorining tahlili quyidagi ikki yo‘l 

bilan olib borilishi mumkin:  

1.

 

Agar  konyunkturaning  o‘zgarish  darajasi  va  tendensiyalarini 

bilish  ko‘zlansa,  u  holda,  uning  belgilangan  davrdagi  dinamikasi 

o‘rganiladi.  

2.

 

Agar  konyunkturaning  ma’lum  muddatga  bo‘lgan  ahvolini 

bilish  zarur  bo‘lsa,  unda  tovarning  bozordagi  «hayotiylik  yo‘li» 

o‘rganiladi, aniq bosqichi belgilanadi va tahlil qilinadi.   

---

 

167 

 

 

 

Har  doim  iqtisodiy  konyunktura  (umumxo‘jalik  yoki  tovar  holati) 

bozordagi  raqobat  va  baholar  dinamikasi  shart-sharoitlari  ta’sirida 

shakllanayotgan talab va taklif munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi.   

Marketing tizimi subyektlarining rivojlanish konsepsiyalarini ishlab 

chiqishda,  narx-navoning  o‘zgarishini  aniqlashda,  yangi  mahsulotlar, 

texnologiyalarni yaratishda, bozor konyunkturasi va iste’molchilar hatti- 

harakatining  turli  omillarga  bog‘liqligini  o‘rganishda  turli  istiqbolni 

belgilash usullari qo‘llaniladi. Shuni e’tiborga olish lozimki, konyunktura 

tahlili  va  prognozida  uning  o‘ziga  emas,  balki  konyunkturaga  ta’sir 

qiluvchi  omillarga  ko‘proq  ahamiyat  beriladi.  Shu  sababli  bozor 

konyunkturasiga  ta’sir  qiluvchi  omillarni  ajratish  maqsadga  muvofiq 

bo‘ladi,  har  qanday  bozor  konyunkturasini  belgilab  beruvchi  omillarni 

ikki guruhga bo‘lish mumkin:  

1.

 

Makroiqtisodiy omillar.  

2.

 

Mikroiqtisodiy omillar, ya’ni  mazkur bozordagi talab, taklif, 

narx va raqobat omillari.  

Hech qanday alohida tovar bozori mamlakat iqtisodiyotidan ajralgan 

holda  rivojlana  olmaydi.  Shu  sababli  iqtisodiyot  qanday  holatda,  uning 

jahon  bozorida  tutgan  o‘rni  qanday,  milliy  boyliklar  qay  darajada 

qo‘llanilmoqda, degan savollarga javob topish lozim bo‘ladi.  

Yuqorida  sanab  o‘tilganidek,  mikroiqtisodiy  omillarga  ushbu 

bozordagi talab, taklif, narx va raqobat kiradi.  

Bozor konyunkturasi tahlilida talabning barcha jihatlarini o‘rganishga 

alohida  e’tibor  beriladi.  Jumladan:  talabning  geografik  taqsimlanishi, 

assortimentning  kengligi  va  chuqurligi  bo‘yicha  taqsimlanishi,  iste’mol 

intensivligi,  hajmi  va  boshqa  xususiyatlarni  o‘rganish  zarur  bo‘ladi. 

Talabni o‘rganishda diqqat avvalo qondirilgan talab, so‘ng qondirilmagan 

talabga jalb qilinadi. Tovar aylanish tarkibini tovar guruhlari va alohida 

turlari  bo‘yicha  tahlil  qilish  orqali  qondirilgan  talab  o‘rganiladi, 

qondirilmagan  talab  esa  sotuvchilar  va  xaridorlarning  fikrini  o‘rganish 

usullari yordamida aniqlanadi.  

Konyunkturaga  ta’sir  qiluvchi  ikkinchi  omil  -  bu  tovar  taklifidir. 

Taklifni o‘rganishda avvalo tovar manbalariga, sotishga taklif etiladigan 

tovar  hajmi  va  tarkibiga,  tovar  zaxiralariga  e’tibor  beriladi.  Tovar 

manbalarini  tahlil  qilish  savdo  tizimiga  mahsulot  yetkazib  beruvchi 

korxonalar  ro‘yxatini  tuzish  va  ularning  imkoniyatlarini  o‘rganishdan 

iborat bo‘ladi.  

---

 

168 

 

 

 

Ishlab  chiqaruvchilar  tovarlarning  assortimenti,  yetkazib  berish 

muddatlari  va  taklifning  tarkibini  aniqlashga  yordam  beradi.  Shundan 

so‘ng bozor ishtirokchilaridagi tovar zaxiralari tahlil qilinadi. Zaxiraning 

hajmi va tarkibi, qachon vujudga kelganligi, zaxiraning almashib borish 

dinamikasi  va  boshqa  ko‘rsatkichlar  taklifning  talabga  nisbatini 

aniqlashga  xizmat  qiladi.  Savdo  tashkilotlarida  yuritiladigan  hisob 

tizimining ma’lumotlari, inventarizatsiya natijalari va maxsus izlanishlar 

tovar zaxiralirini kompleks o‘rganishga asos bo‘ladi.  

Mikroiqtisodiy omillardan yana biri shu bozordagi raqobatdir. Tovar 

bozorlaridagi raqobatni tahlil qilishda avvalo, korxonalar raqobati so‘ng 

tovarlar va ehtiyojlar raqobati o‘rganiladi. Korxonalar raqobatining tahlili 

sotuvchilar  soni,  ixtisoslashuvi,  mahsulot  assortimenti,  ishlab  chiqarish 

hajmi, yo‘naltirilgan maqsadli segmenti va boshqalarni o‘z ichiga oladi.  

Bozorning  kelajakdagi  holatini  ishlab  chiqarishning  texnika  ahvoli, 

unga  sarflangan  qo‘shimcha  resurslar  va  ularning  qaytim  miqdori 

muddatlari,  tovar  zaxiralari  dinamikasi,  eksport-import,  shuningdek, 

narx-navodagi o‘zgarishlar tendensiyasiga qarab aniqlash mumkin. Bunda 

tovarlar  taklifi,  investitsiya  miqdori  va  tarkibiga,  mehnat  predmetiga 

bo‘lgan talab, korxona, tashkilotlar  pul sarfining yo‘nalishi, aholi xarid 

qobiliyati,  uni  tovarlar  bilan  ta’minlanish  darajasi  o‘rganiladi.  Bozor 

konyunkturasi  ehtimollari  ayrim  tovarlarga  milliy,  regional  va  jahon 

bozorlariga  nisbatan  aniqlanadi.  Bozor  konyunkturasi  oldindan  ko‘ra 

bilish,  iqtisodiy  tanglikka  yo‘liqmaslik,  bozor  muvozanatini  ta’minlab 

borish  sharti  hisoblanadi.  Ma’lum  davrda  tovarlar  va  xizmatlar 

sotilishdagi imkoniyatlarni ifodalovchi iqtisodiy shart-sharoitlar majmuyi 

bozor konyunkturasini bildiradi. U aniq iqtisodiy ko‘rsatkichlar – talab va 

taklif  muvozanati,  baholar  darajasi,  bozor  hajmi  va  boshqalar  bilan 

ifodalanadi. Bozor konyunkturasi mamlakat iqtisodiy holatiga to‘g‘ridan 

to‘g‘ri bog‘liq. Dunyo bozorida iste’mol mollari konyunkturasi har 9 oyda 

o‘zgarib turadi.  

Narxlarning  bozor  konyunkturasidagi  o‘rni  va  ularning  shakllanish 

xususiyatlarini  hisobga olgan holda narx  tahliliga katta e’tibor beriladi. 

Narxlarni  o‘rganishda  quyidagilar  tahlil  obyekti  sifatida  olinadi: 

narxlarning  barqarorligi,  tovar  assortimenti  doirasida  narxlarning 

o‘zgarish  darajasi,  sotuvchi  tomonidan  narxlar  bo‘yicha  o‘zgaruvchan 

tizimlarni qo‘llash, mavsumiy narxlarning qo‘llanishi va boshqalar. Narx 

bozor  konyunkturasiga  ta’sir  qiluvchi  eng  murakkab  omil  hisoblanadi. 

---

 

169 

 

 

 

Uning o‘ziga ham bir qancha omillar ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli narx 

tahlilida  nafaqat  hujjatlarni  tekshirish  usuli,  balki  maxsus  usullar  ham 

keng qo‘llaniladi.