Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

B= M x T x N 

 

bunda 

B-

 bozorning sig‘imi, 

M 

– aniq bozorda mahsulotning ushbu 

turini  sotib  oluvchi  mijozlar  soni; 

T-

tadqiq  etilayotgan  vaqt  davomida 

xaridorlar tomonidan ushbu tovarning xarid qilinish soni;                

N - 

mahsulotning o‘rtacha narxi.  

Ikkinchi holatda formula quyidagicha:  

B= MICh+ Z + I – E 

 

Bunda 

B-

 bozorning sig‘imi, 

MICh

- milliy ishlab chiqarish,                

Z-

 

tayyorlovchi korxona omborlaridagi tovar zaxiralari qoldiqlari,                

I-

import, 

E-

eksport.  

Firma natijalarini o‘zaro nazorat qilish va tuzatish uchun odatda, bu 

usullarning  ikkalasidan  ham  foydalaniladi.  Biroq  bozor  sig‘imini 

aniqlashning  ushbu  formulalari  o‘ta  sodda  va  yanada  aniqroq,  reallika 

yaqinlashgan ko‘rsatkichlarni olish uchun aholi xarid qobiliyatiga, xarid 

tarkibi va odatlariga, hayot tarzi stereotiplariga va yana ko‘plab omillarga 

tuzatishlar  kiritish  kerak,  ya’ni  ko‘p  omilli  iqtisodiy  modellardan 

foydalanish zarur bo‘ladi.  

2009 – yilda Rossiya kiyim bozorlarining sig‘imi – 12-14 mlrd.  

doll.,  oyoq  kiyim  bozorlariniki  –  180-200  mln.  juft  (4-5  mlrd.  doll.), 

bolalar kiyimi bozori sig‘imi – 3-4 mlrd. doll.ga baholandi.  

Bozor  sig‘imini  aniqlay  borib,  ushbu  bozorga  kiruvchi  korxonalar 

bozordagi raqobatchi firmalarning ishtiroki va ishini e’tiborga olib, uning 

to‘liq  miqdorini  egallab  olishni  hisob-kitob  qilishga  haqli  emasmiz. 

---

 

173 

 

 

 

Shuning uchun ushbu bozordagi xususiy ulushi haqidagi ma’lumotlarga 

ega  bo‘lish  ham  (agar  korxonalar  unda  ishtirok  etayotgan  bo‘lsa)  yoki 

kelgusida  bozordagi  imkoniyati  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  ulushining 

hisob-kitobini  qilish  yangi  bozorga  kirishda  yoki  o‘zining  kelgusi 

faoliyati natijalarini hisob-kitob qilishda muhim hisoblanadi.  

Bozorning  kompaniyaga  tegishli  ulushi  ko‘rsatkichi  raqobat 

kurashida  u  ushbu  bozordagi  raqobat  kurashida    qanday  rol  o‘ynashini 

tushunishiga  va  bu  bozorda  muomalaning  to‘g‘ri  liniyasini,  raqobat 

strategiyasini ishlab chiqishga imkon beradi.  

Bozordagi ulush quyidagi formula bo‘yicha hisob-kitob qilinadi:  

Bu = BSh:U x 100%,

  

bunda 

Bu

  -  korxonaning  bozordagi  ulushi; 

BSh 

–  korxonaning 

bozordagi sotilish hajmi, 

U

 - ushbu tovarning ushbu bozordagi umumiy 

sotilish hajmi.  

Masalan, 2009 – yilda mobil telefonlarining jahon bo‘yicha sotilishi 

990,8  mln.  donani  tashkil  etdi.  Unda  Nokianing  ulushi  –  36,2%, 

Motorolaniki  –  21,1%,  Samsung  –  11,8%,  Sony  Ericson  -7,4%,  LG  – 

6,3%, BenQ – 2,4%ni, qolganlari esa 14,8% ni tashkil etdi.  

Olingan  hamma  ma’lumotlar  asosida  bozor  rivojlanishining 

konyunkturaviy  bashorati  tuziladi,  uning  yakuniy  vazifasi  esa  ehtimol 

tutilgan  kelajak  manzarasini  yaratish:  foydalanib  qolish  kerak  bo‘lgan 

imkoniyatlarni va qochish zarur bo‘lgan xavflarni aniqlashdir.