Toshkent moliya instituti "bank ishi" kafedrasi "bank ishi"

2-rasm. Aktivlarni taqsimlash modeli yordamidaaktiv va passivlarni 
boshqarish. 
 
Mazkur  metodga  muvofiq  bankning  jalb  qilingan  yoki  o‘z  resurslari  bo‘limidan 
qat’iy  nazar  barcha  resurslar  aktiv  operatsiyalarga  mudatti  va  summasiga  muvofiq 
joylashtiriladi.  Taqsimlangan  manbalar  metodi  fondlar  manbalarini  bo‘linishga 

---

204 
 
asoslanadi. 
Bu 
metodni 
qo‘llashda  aktivlarni  ishlatishning  belgilangan 
yo‘nalishlari belgilangan manbalar bilan  bog‘lanadi va bunda ularning mos holda 
likvidlilik va foydaliligi hisobga olinadi. 
Aktiv va passivlarni boshqarish texnikasining taraqqiyoti, bir vaqtning o‘zida 
risklarning  ortishi  va  fondlarni  o‘zgaruvchanligi  manbalarning  bo‘linganligi 
metodikasini  ustun  qilib  qo‘yadi.  Masalan,  agar  bank  fondlari  asosan  qisqa 
muddatli, doimiy bo‘lmagan majburiyatlardan iborat bo‘lsa, demak mablag‘larning 
asosiy qismi qisqa muddatli kreditlar va qimmatli qog‘ozlarga joylashtirilishi kerak. 
Aksincha  bank  o‘z  fondlarini  uzoq,  muddatli  manbalar  hisobiga  shakllantirgan 
bo‘lsa,  ma’lum  bir  risk  bilan  manbalarni  uzoq  muddatli  kreditlarga  joylashtirish 
yoki loyihalarni moliyalashtirishga yo‘naltirishi mumkin. 
Tijorat banklarida aktiv va passivlarni mos hajmda va muddatda mutanosibligi 
tamoyili  mavjud.  Buning  nazariy  asosi  bankning  «oltin  qonuniyat»ida  o‘z  aksini 
topgan.  «Bankning  aktivlari  uning  majburiyatlari  bilan  muddatda  va  miqdor 
jihatdan moc bo‘lishi kerak». Amalda bank aktivlari va passivlari tarkibi mos holda 
xajmi  va  muddat  mutanosibligi  to‘la  ta’minlanmaydi.  CHunki  yuz  berayotgan 
moliya  va  kredit  jarayonlari,  iqtisodiy  kon’yunkturasi  bunga  to‘sqinlik  qiladi. 
Aynan «oltin qonuniyat» sof holda takrorlanmasada bu qoidaga intilish va maqsad 
qilib  strategiya  ishlab  chiqish  likvidlilik  va  to‘lovga  qobiliyatlilik  muammolarini 
samarali  hal  qilishga  yordam  beradi.  SHunday  qilib  aktiv  va  passiv  operatsiyalar 
tarkibini  tahlili  yordamida  kerakli  likvidlilik  mavqeiga  erishish  mumkin. 
Foydalilikni  oshirish  uchun  aktiv  va  operatsiyalar  daromadligiga  erishish  va 
passivlar  bo‘yicha  xarajatlarni  minimallashtirish  hamda  likvidlilik  va  to‘lovga 
qobiliyatlilikni optimal nuqtada bank boshqarishning kaliti hisoblanadi. 
Bankni  samarali  boshqarilishi  aktiv  va  passivlarni  boshqarish  strategiyasini 
to‘g‘ri  belgilanishiga  bog‘liq.  Hozirgi  vaqtda  bir  qancha  banklar  aktiv  va 
passivlarni  boshqarish  strategiyasi  maxsus  qo‘mitalar  xulosalariga  ko‘ra  ishlab 
chikadilar  (masalan,  aktiv  va  passivlarni  boshqarish  qo‘mitasi).  Bunday 
qo‘mitalarning  foizlarni  o‘zgarish  riski  strategiyasi  ishlab  chiqishini  belgilaydi, 
balki  qisqa  va  uzoq  muddatli  rejalashtirish,  nolikvidlilik  riskidan  himoyalash 
choralarini  ishlab  chiqish,  berilayotgan  kreditlar  sifatini  nazorat  qilish,  resurslarpi 
jalb  qilish  xarajatlarini  optimalashtirish  bilan  ham  shug‘ullanadi.  Aktiv  va 
passivlarni  boshqarish  qo‘mitasi  faoliyati  aktiv  va  passivlarni  boshqarish 
strukturasiga asoslanadi.  
Tijorat  banklarining  passivlarini  boshqarishda,  xalqaro  bank  amaliyotida,  «Bank 
passivlarini  boshqarish»  nazariyasidan  keng  foydalaniladi.  Mazkur  nazariyada  asosiy 
e’tibor  tijorat  banklarining  depozit  bazasini  yaxshilashga  qaratiladi.  Tijorat  banklarining 
depozit  bazasi  o‘zining  tarkibiga  transaksion  depozitlarni,  muddatli  depozitlarni  va 
jamg‘arma  depozitlarini  oladi.  Tijorat  banklari  depozit  bazasining  sifatini  tavsiflovchi 
muhim ko‘rsatkichlardan biri transaksion depozitlarning salmog‘i ko‘rsatkichi hisoblanadi. 
Ushbu ko‘rsatkichni hisoblash uchun transaksion depozitlarning so‘mmasi depozitlarning 
umumiy so‘mmasiga bo‘linadi va olingan natija 100 foizga ko‘paytiriladi. Jahon Tiklash 
va Taraqqiyot banki ekspertlarining fikriga ko‘ra, bu ko‘rsatkichning maksimal darajasi 30 

---

205 
 
foizni  tashkil  etishi  lozim.  Agar  bu  ko‘rsatkichning  natijasi  30  foizdan  oshsa,  u  holda 
bankning resurs bazasining holati yomonlashayotgan hisoblanadi. 
Passivlarni boshqarish strategiyasi yuqori sinfli qarzlarga bo‘lgan talabni qoniqtirish 
va  resurs  talablarini  bajarish  uchun  boshqa  moliya  muassasalaridan  fondlarni  sotib 
olishdan  iboratdir.  Bank  buning  uchun  zarur  bo‘lgan  mablag‘larni  turli  usullar  bilan 
topishi mumkin, jumladan: 
  mahalliy yoki xorijiy fond bozorlaridan qarz olish yo‘li bilan; 
  mijozlarga qo‘ldan-qo‘lga o‘tib yuruvchi depozit sertifikatlarini sotish yo‘li bilan; 
  mintaqaviy davlat zaxira bankidan qarz olish yo‘li bilan; 
  vaqtincha ortiqcha mablag‘ga ega bo‘lgan muassasalar yoki xususiy shaxslar bilan 
qayta sotib olish to‘g‘risida shartnoma tuzish yo‘li bilan; 
  mazkur  bank  xolding  kompaniyasining  bir  qismi  hisoblanadigan  shaxobchalar 
orqali qimmatli kog‘ozlar (veksellar) chiqarish yo‘li bilan. 
Passivlarni  boshqarish  kredit  faoliyatini  ushlab  turish  uchun  muhim  vosita  bo‘lib 
hisoblanadi. U bankirlardan bankning moliyaviy ta’minlanganligini mustahkamlash uchun 
bozor bilan o‘zaro aloqalarni rivojlantirish maqsadida murakkab, jiddiy ishni talab qiladi. 
Passivlarni boshqarish bank mablag‘larini shakllantirish usuli sifatida foiz tebranishlariga 
nisbatan  juda  sezgirdir.  Agar  foiz  stavkalari  ko‘tarilsa-yu,  biroq  bank  bu  kabi  yuqori 
stavkalar  bo‘yicha  to‘lov  to‘lashni  istamasa,  unda  qisqa  muddatli  sarmoyalar  bozoridan 
jalb  qilinadigan  mablag‘lar  qisqa  vaqt  ichida  sotib  yuboriladi.  CHunki  kreditlar  bozorda 
foiz stavkalarining o‘zgarishlariga juda sezgirlik bilan javob beradilar. 
Passivlarni boshqarish usullari sezgirlikka (egiluvchanlikka) ega, bank o‘ziga qancha 
va  qanday  muddatga  qo‘shimcha  mablag‘lar  kerakligini  aniq  belgilab  olishi  va  bu 
talablarning  barchasini  qondira  oladigan  manbani  topishi  mumkin.  Bank  oladigan  o‘z 
mablag‘larini  shakllantirish  uchun  depozitlarni  sotganda  ish  boshqacha  bo‘ladi.  Unda 
qo‘yilmalar miqdori qancha bo‘lishi va u bank ixtiyorida qancha turishini omonatchi hal 
qiladi.  O‘sib  borayotgan  kredit  qo‘yilmalarini  yoki  resurs  tanqisligini  qoplash  uchun 
qo‘shimcha  mablag‘larga  ehtiyoj  sezayotgan  bank,  passivlarni  boshqarishda  taklif 
etilayotgan  stavkalarni  oshirishi  mumkin.  Buning  uchun  u  kreditorlardan  olgan  zaruriy 
mablag‘larga  ega  bo‘lsa  kifoya,  qarzga  bo‘lgan  talabning  pasayishi  va  naqd  pul 
zahiralarining ortiqchaligi bilan to‘qnashgan banklar bozordagi o‘zlarining qisqa muddatli 
qarzlari hajmini kamaytirish uchun taklif etilayotgan stavkani kamaytirishlari mumkin. 
Aktivlarni boshqarish nazariyasi quyidagi uslubiy qoidaga asoslanadi: 
Birinchidan,  tijorat  bank  mablag‘larini  qisqa  muddatli  ssudalarga  berganda  uning 
likvidliligi  saqlanadi.  Bu  qoida  ba’zi  G‘arb  davlatlari  qonunlarida  o‘z  aksini  topsada, 
amaliyotda esa u «ikkinchi darajali zaxiralar» nomini olgan.  
Ikkinchidan,  agar  kreditni  to‘lash  grafigi  uchun  mijozning  kelgusi  davrda  oladigan 
daromadlarning  tushish  grafigi    asos  qilib  olinsa,  u  holda  bank  likvidligini  rejalashtirish 
mumkin.  Demak,  bank  likvidligiga  kredit  va  investitsiyalarning  to‘lash  muddatini 
o‘zgartirish  orqali  ta’sir  etish  mumkin.  Amaliyotda  bu  qoida  investitsiya  portfelini 
pog‘onali boshqarishda o‘z aksini topadi. 
Xulosa qilib aytganda, tijorat banklari aktivlarini boshqarish samaradorligini oshirish 
aktivlarning maqsadga muvofiq tarkibiy tuzilishini, aktiv operatsiyalarning diversifikatsiya 

---

206 
 
darajasini,  xatarli  aktivlarning  hajmini,  muammoli  va  sifatsiz  aktivlarni,  aktivlarning 
o‘zgaruvchanlik sifatlarining oqilona darajasini ta’minlashni o‘zida mujassamlashtiradi.