|
Natural pullar. Jamiyatning dastlabki davrlarida tolov vositasi sifatida foydalanilgan pullar buyum yoki natural ko‘rinishida bolgan. Natural pullar - bu real kolinishga ega bolgan tovarlardir, ushbu pullaming qiymati tovarning o‘zida aks ettirilgan bo lib, ulaming sotib olish qobiliyati tovarlar qiymati bilan ifodalangan. Malum bir tovarning pul o‘mida foydalanishda uning iste’mol qiymati muhim ahamiyat kasb etgan.
Natural shakldagi pullarni uchta guruhga ajratgan holda tasniflash mumkin:
Hayvonlar shaklida. Ushbu pul tarkibiga tirik hayvonlar va ulardan tayyorlangan buyumlar kiradi. Masalan, qoy, buqa, jun, suyak va boshqalar.
Buyum shaklida. Bu shakldagi pullar tarkibiga foydali qazilmalar va metallar hamda ulardan yasalgan mehnat qurollarini keltirish mumkin. Masalan, qimmatbaho toshlar va metallar, tuz va boshqalar.
O‘simlik shaklida. Bulaming tarkibiga turli o‘simliklar va ulaming mevalari kiradi. Masalan, bug‘doy, mevalar, tamaki va boshqalar.
Natural pullaming paydo bolishi va ulardan foydalanish tarixi juda chuqur va qiziqarlidir. Odamlar dastlab yowoyi holda yashagan davrda barcha kishilar topgani o‘rtada bolgan, birgalikda iste’mol qilgan, keyinchalik bir urug'ga mansub kishilar qabila-qabila bolib yashay boshlagan. Qabila ichida odamlar bir-biriga yordam berishi, oziq-ovqatlami baham ко‘rishi kerak bolgan. Bu beg‘araz tartibda amalga oshirilib, buning o‘miga ular bir-biridan hech narsa umid qilmagan, hamma narsa o‘rtada bolgan.
Keyinchalik ibtidoiy urug‘chlikning rivojlanishi natijasida turli qabila qatlamlari vujudga kelgan. Vaqti- vaqti bilan ular o‘rtasida dahshatli qonli to‘qnashuvlar
bo lib turgan. Ushbu to'qnashuvlar natijasida bir qabila ikkinchisi ustidan g‘alaba qozongandan keyin, ulaming barcha narsalarini talon taroj qilgan. Shu bois, ayrim qabilalar tinchlikni saqlash maqsadida kuchli qabilalarga narsalar, asosan iste’mol qilinadigan narsalami bergan. Aynan shu jarayon ham kishilar o'rtasida bir tomonlama ayirboshalash munosabatlarini vujudga kelishining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi.
Tosh asri davrida kishilar yerlami o‘zlashtirib ekin eka boshlagan, keyinchalik dehqonchilikdan chorvachilik ajralib chiqqan. Dastlab yaratilgan narsalar barchasi bir yola iste’mol qilingan bolsa, endi malum miqdorda zaxiralar qilina boshlagan. Zaxira qilindimi, u yerda ortiqchalik vujudga kelgan. Ortiqcha narsalar esa unga egalik qiluvchi tomonidan erkin ravishda tasarruf qilingan. Buning natijasida ayirboshiash jarayoni jonlana boshlagan. Shuningdek, keyinchalik hunarmandchilik vujudga kelgan, bulaming barchasi kishilar oTtasidagi bir tomonlama ayirboshlashdan ikki tomonlama ayirboshlash zaruriyatini keltirib chiqargan.
Bronza puMopatka. MBoddan oidingjUI asr. Xitoy.
Tosbdan yasalgan pul-pkhoq. Meksika-XVI asr.
Pul bugli shohL M3oddan oktingi XII-X asr. ItaHya.
1 -rasm.
Odamlar o‘rtasida dastlab ayirboshlash vositasi sifatida juda keng tarqalgani mehnat qurollari hisoblanadi, 1- rasmga qarang. Mehnat qurollariga dehqonda, chorvadorda yoki hunarmandda juda katta ehtiyoj mavjud bolib, ular o‘z mahsulotlarini iloji boricha mehnat qurollariga ayirboshlashga intilar edi. Mehnat qurollari eng qadimiy tovar-pullar hisoblanadi.
Masalan, tosh asrida Yevropada eng ко*р tarqalgan ayirboshlash vositasi kremnivie boltalar hisoblangan. Manbalarga ко Ya ular juda yirik bolib, ayrimlarini oglrligi 40 kgni tashkil etgan. Yevropada kremnivie boltalar juda keng tarqalgan bolib, unga ega bolgan kishilar juda boy va mavqei yuqori hisoblangan30.
Agar Yevropada bolta juda keng tarqalgan tolov vositasi hisoblansa, Rossiyada iste’mol mollari ayirboshlash vositasi sifatida juda keng tarqalgan. Masalan, iste’mol tovarlari ichida buqalar asosiy tolov vositasi sifatida tan. olingan. Barcha narsaning qiymati, hatto yerlar ham buqalar bilan olchangan.
Manbalarga koYa, Xitoyning Xuanxe provinsiyasida odamlar chorvachilik bilan shugYillangani bois, bundan 4 ming yil oldin Xitoyda natural pullar sifatida buqalar, mayda tolov vositasi sifatida qo^lar xizmat qilgan. Dehqonchilikning rivojlanishi natijasida bug‘doy olchov birligi vositasida foydalanilgan. BugYloyni uzoq saqlash imkoniyati bolmaganligi, u malum muddat oYgandan soYig buzilishi mumkinligi uchun kauralaming chig'onoqlari, tosh bolta va shu kabi boshqa narsalardan pul vositasida foydalanilgan, 2-rasmga qarang.
Tosh рш-boka. MSoddan Bronza tanga “Yuan-tun bao” Rasm soimgan pul-chig'anoq.
okiingi VUI-Ш Asr yozuvi bilan. Xiioy. Mfloddan Yevropa. 900-1100 yy.
awalgi III asr
2-rasm.
Qadimda natural pullar turli kolinishda bo lib (2 - rasmga qarang), ulardan tolov vositasi sifatida foydalanishga qator omillar ta’sir qilgan. Xususan:
odamlaming kunlik ehtiyoji uchun juda zarur bolgan buyumlar;
mamlakatning tabiiy iqlimi va geografik joylashuvi;
kamyob buyumlar va ulami yetishtirishning murakkablik darajasi;
uzoqroq muddat davomida saqlash imkoniyatining mavjudligi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
