Bog'liq Omonov A.A, Qoraliyev T. M. Pul va banklar. darslik 2019
Qog‘oz pullar. Qog‘oz pullaming muomalaga kiritilishi jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy voqelik bolib, ushbu jarayon o‘zi bilan birgalikda qator muammolami keltirib chiqardi. Bu muammolarning asosiysi inflyatsiya hisoblanadi. Qog‘oz pullaming muomalaga chiqarilishi natijasida inflyatsiya muammosining paydo bolishini asosiy sabablaridan biri, ushbu pullar haqiqiy qiymatga ega bolmagan, ya’ni haqiqiy pullaming oYinbosarlari hisoblanadi. Qog‘oz pullarda aks ettirilgan nominal qiymati ulaming haqiqatdagi qiymatidan juda yuqoridir. Chunki qog‘oz pullaming haqiqiy qiymati juda past.
Mazkur darslikning birinchi bobi 1.1 -paragrafida oltin tangalaming oTniga qog‘oz pullaming kirib kelishi bilan bogliq tavsilotlar atroflicha bayon etilgan. Ulami qaytarilishiga yo*l qo^maslik maqsadida, oltin tangalami saqlovchilar va oltinni saqlashga beruvchilar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar natijasida qog'oz pullami muomalaga chiqarish bilan bogliq jarayonni qisqacha bayon etmoqchimiz. Ushbu jarayon Yevropaning ayrim mamlakatlari va AQSh amaliyotida qog‘oz pullaming kirib kelish tajribasida ro*y bergan.
Chunki, ushbu mamlakatarda qog‘oz pullar Xitoy, Turkiston, Rossiya malakatlaridan keyin muomalaga kiritilgan bolsada, oltin tangalami muomaladan chiqib ketishi natijasida ulaming o‘miga qog‘oz pullami kirib kelishi stixiyali tarzda ro
Jamiyatda tovar-pul munosabatlarining jadal rivojlanib borishi natijasida, kishilar oTtasida ayirboshlash hajmi misli korilmagan darajada o'sib bordi. Bu jarayon oltinlami saqlash va ulaming xavfsizligini ta’minlash borasida bir qator muammolarni keltirib chiqara boshladi. Bulami bartaraf etish maqsadida oltinlarni saqlab berish evaziga daromad oluvchilar paydo boldi31. Oltin saqlovchilar asta-sekinlik bilan odamlaming ishonchiga kirib borishi natijasida kishilar vaqtinchalik bo‘sh oltin tangalarini malum haq tolash evaziga ularga topshira boshladi. Oltin saqlovchi oltinlami saqlar, ulaming xavfsizligiga javobgar edi, shuningdek, kimga, qachon va qancha oltin kerak bolsa tegishli yozuvlami (oltinni olganligini tasdiqlovchi tilxatlar) yuritgan holda bera boshladi.
“A” shaxs “В” shaxsga sotib olgan tovari uchun to lagan oltin tangani “В” shaxs ham o‘z navbatida ehtiyojidan ortiqcha qismini oltin saqlovchiga eltib topshirar edi. Bu oltin saqlovchi va oltinni saqlashga beruvchilar o‘rtasida o‘zaro ishonchning paydo bolishiga olib keldi. Keyinchalik oltin saqlovchi odamlar orasida tanilib, ishonchga kira boshlaganlaridan so'ng odamlar ehtiyojlari uchun zarur bolgan oltinni olmasdan, tovar va mahsulot uchun sotuvchiga tilxatlaming o‘zini tolov vositasi sifatida bera boshladi. O‘z navbatida sotuvchi ushbu tilxatlami tolov vositasi sifatida qabul qildi, zarur hollarda ushbu tilxat asosida oltin saqlovchidan kerakli miqdordagi oltinlarni oldi, yoki uchinchi shaxsga tolov vositasi sifatida olkazib yubordi. Shu tariqa muomalada qog‘oz pullar paydo boldi.
Bu jarayon shu darajada rivojlanib ketdiki, barcha taniqli va yetarli darajada ishonchga ega bolgan oltin saqlovchilaming tilxatlari muomalada tolov vositasini bajara boshladi. Dastlab muomalaga chiqarilgan qog‘oz pullar toliglcha oltin bilan ta’minlangan edi. Keyinchalik esa oltin saqlovchining kasodga uchrashi, yoki odamlarning ishonchini suiste’mol qilishi natijasida muomalada ta’minlanmagan qog'oz pullar paydo bo la boshladi. Natijada ushbu pullar oltin saqlovchilarga taqdim etilganda ular buning evaziga oltin tangalar berishdan bosh tortdi. Bulaming barchasi mamlakatda pul muomalasini izdan chiqishi oqibatida xojalik yuritish va hisob-kitoblami amalga oshirishda tanazzulliklarni keltirib chiqardi. Aynan shu jarayonda davlat qog‘oz pullarni tartibga solish va yagona emissiya qilishni o‘z qoliga oldi. Buning uchun alohida davlat banki, ya’ni Markaziy bankni tashkil etdi, unga muomalaga qog‘oz pullami chiqarish, pul muomalasini tartibga solish vazifalari yuklatildi. Tijorat banklari esa, muomalaga naqd pullami emissiya qilish huquqidan mahrum etilib, mijozlarga bank xizmatlarini koYsatadigan tijorat muassasalariga aylantirildi.
Angliyada qog'oz pullar 1817-1843) yillarda^ tijorat banklari tomonidan muomalaga^chiqarilgan, 1813
bekor qilindi va R.Pilning qonuniga asosan Angliya Bankining emissiya huquqi joriy etildi.
Qog'oz pullar ta’minlanmagan, asl qiymatga ega pullar bolmaganligi sababli ayrim davlatlarda muomalaga chiqarilgan pullar dastlabki davrlarda tolov vositasi sifatida hisob-kitoblarda keng qollanilishida muammolar uchrab turgan. Buning oldini olish maqsadida oglr choralar qollanilgan. Masalan, Xitoyda qog‘oz pulning o'ziga uni tolov vositasi sifatida qabul qilmagan shaxsning boshi kesilishi qayd etilgan, Fransiyada 25 yil qamoq jazosi, ba’zi hollarda olim jazosi ham qollanilgan. Angliyada chiqarilgan qog‘oz pullami tolov vositasi sifatida qabul qilmagan kishilami davlatga qarshi xiyonat darajasigacha olib chiqilgan.
Davlat tomonidan emissiya qilingan qog‘oz pullar bevosita va bilvosita ta’minlangan edi. Bevosita ta’minlangani oltin tangalar bilan, davlatning soliqlami va boshqa majburiy tolovlami shu qog‘oz pullarda qabul qilishi bilvosita ta’minlanganligi sifatida belgilab qoyildi.
Iqtisodiy adabiyotlarda “emissiya qilish” va “muomalaga pul chiqarish” tarzidagi ma’nosi bir-biriga yaqin bolgan iqtisodiy terminlami uchratamiz. Biroq bu ikki iqtisodiy termin ma’nosi va iqtisodiyotga ta’siri jihatidan bir-biridan tubdan farq qiladi.
Naqd pullami muomalaga emissiya qilinishi iqtisodiyotda pul massasining hajmini oshiradi. Bu ishni mamlakat Markaziy banki amalga oshiradi. Muomalaga naqd pullami chiqarish esa mavjud pul massasi hajmini
o‘zgartirmagan holda tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi.
Mamlakatda iqtisodiy inqirozlar, tabiiy ofatlar va urushlar гоў berganda davlatning xarajatlari juda ortib ketardi. Ushbu xarajatlar davlatning topshirigl bilan muomalaga chiqariladigan qo'shimcha pul emissiyasi orqali hal etilar edi, bu o‘z navbatida qog‘oz pullaming qadrsizlanishiga va pul muomalasining izdan chiqishiga olib kelardi.
Shuning uchun ham qog‘oz pullar asl qiymatga ega bolmagan, o‘rinbosar pullar hisoblanib, ulami doimiy ravishda tartibga solib borish va tegishli nazoratni amalga oshirishni talab etadi.
