Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliyev pul va banklar

Kassadagi naqd pullar qoldig'ining quyidagi limitlari belgilanadi:

• 
  doimiy naqd pul tushumiga ega va uni ish kunining oxirida bankka topshirishi lozim bolgan yuridik shaxslar uchun - keyingi ish kuni ertasiga normal ish faoliyatini ta’miniash uchun zarur bolgan miqdorda;
  
• 
  keyingi kunda topshirishi shart bolgan yuridik shaxslar uchun - oYtacha kunlik naqd pul tushumidan ortiq bolmagan miqdorda;
  
• 
  tushumni har kuni topshirmaslik huquqiga ega bolgan yuridik shaxslar uchun - tushum summasi va uni topshirish bo^yicha belgilangan muddatga bogliq bolgan miqdorda;
  

- doimiy naqd pul tushumiga ega bolmagan yuridik shaxslar uchun - o‘rtacha kunlik naqd pul xarajati miqdorida (mehnat haqi tolovlari, vaqtinchalik ishga layoqatsizlik boyicha nafaqa, mukofot va stipendiya xarajatlaridan tashqari).

Yuridik shaxslar o‘z kassalarida naqd pullami belgilangan limitlardan ortiqcha miqdorda faqat mehnatga haq tolash, ijtimoiy suglirta bo^icha nafaqalar, pensiya va stipendiyalar berish uchun, bankdan olingan kunni qo‘shib hisoblagan holda, 3 ish kunidan ortiq bolmagan muddat mobaynida (banklardan uzoq masofada joylashgan yuridik shaxslar esa 5 ish kunigacha) saqlash huquqiga ega. Bu muddat tugagach, ko‘zlangan maqsad uchun ishlatilmagan pullar bankka qaytariladi va keyinchalik yuridik shaxslarga ulaming birinchi talabi bilanoq o‘sha maqsadlarga ishlatish uchun beriladi.

Pulning aylanishini tezlashtirish va bank kassalariga tushumlaming o‘z vaqtida tushishi zaruratidan kelib chiqqan holda, banklar tomonidan har bir yuridik shaxsga ulaming rahbarlari bilan kelishilgan tarzda tushum topshirish vaqti va tartibi belgilanadi.

Kassadagi naqd pul qoldiqlarining belgilangan limitlari, tushumni topshirish tartibi va muddatlari banklar tomonidan har bir yuridik shaxsga yozma ravishda malum qilinadi.

Banklar yuridik shaxslaming pul tushumlarini o‘z vaqtida va toliq topshirishlari boyicha monitoring olib boradilar.

Markaziy bank tijorat banklarini naqd pulga bolgan talabini qondirish maqsadida kassa buyurtmalariga asosan ularga naqd pullami jo‘natadi, ular oYtasida naqd pullaming taqsimlanishi va maqsadli foydalanishi ustidan umumiy monitoringni tashkil etadi.

Markaziy bank tijorat banklarining aylanma kassasiga naqd pullarni saqlashning maksimal miqdorini oYnatadi.

Unga tijorat banklarining aylanma kassasidagi naqd pullar 10101 - “Aylanma kassadagi naqd pullar” hisobvaraglda hisobga olib boriladi.

O'matilgan kassa limitidan ortgan naqd pullar tegishli 10102 - “Zaxiradagi naqd pullar” hisobvaraglga kirim qilinadi va Markaziy bankning tegishli ruxsati bilan ishlatiladi.

Markaziy bank ushbu hisobvaraqdagi kassa limitidan ortiqcha mablaglarni ishlatish bo^icha tijorat bankiga:

• 
  tijorat bankiga foydalanishga ruxsat berishi haqida;
  
• 
  boshqa tijorat bankiga jo‘natish haqida;
  
• 
  Markaziy bankning hisob - kassa markazining zaxira fondiga topshirish haqida bolishi mumkin.
  

Talddlash lozimki, Qoraqalpog*iston Respublikasi, Toshkent shahri va viloyalarida tijorat banklarining aylanma kassasidagi naqd pullami va kassa limitidan ortiqcha mablag'larni ishlatish va nazorat qilish ishlari Markaziy bankning hududiy bosh boshqarmalari orqali amalga oshiriladi.

3.2.1. Naqd pullami qabul qilish tartibi

Yuridik shaxslardan naqd pullarni bank kassasiga qabul qilish inkassasiya xizmati yoki istisno tarzida ulaming o‘zlari tomonidan bankka olib kelib topshirish orqali amalga oshiriladi.

Tijorat banklari quyidagi hollarda yuridik va jismoniy shaxslardan naqd pullami qabul qilishi mumkin:

• 
  savdo va xizmat koYsatish sohasidan tushgan tushumlar;
  
• 
  soliqlar, yiglmlar, boj va boshqa majburiy tolovlardan tushgan tushumlar;
  
• 
  omonatlarga topshirilgan tushumlar;
  
• 
  pochta o^kazmalari uchun tushgan tushumlar;
  
• 
  bank kartalariga tushgan tushumlar;
  
• 
  boshqa maqsadlardan tushgan tushumlar.
  

Tijorat banklari kassasiga qabul qilingan naqd pullar bankning aylanma kassasiga kirim qilinadi. Naqd pullami inkassasiya qilish mijoz, bank va inkassasiya xizmati o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida amalga oshiriladi.

Mijozlar istisno tarzida savdo va boshqa naqd pul tushumlarini bankka topshirganda elonnoma rasmiylashtiriladi. Elonnoma uchta qismdan iborat bo lib, elonnoma, kvitansiya va orderdan iborat boladi.

Quyidagi chizmada mijozlar tomonidan naqd pullami banklarga topshirish tartibi keltirilgan.

Mijoz o‘zi pul tushumlarini bankka topshirganda

hujjatlarning aylanish tartibi



Mijoz naqd pulni elonnoma bilan birgalikda kirim kassaga topshiradi (1), bankning mas’ul kassiri pullami qabul qiladi va tegishli hujjatlarni rasmiylashtirib (2), kvitansiyani pul topshiruvchiga qaytaradi (3), elonnomadagi ordemi esa buxgalteriya bolimiga taqdim etadi (4), buxgalteriya bolimi tegishli buxgalteriya yozuvini bergandan so‘ng (5) mijozni naqd pul topshirganligi haqida qayd etilgan hisobvaragldan ko‘chirmani beradi (6).

2. 
   Naqdpullarm berish tartibi
   

Yuridik va jismoniy shaxslaming ehtiyojlari uchun zarur bolgan naqd pullar tijorat banklari tomonidan beriladi. Tijorat banklari asosan quyidagi hollarda yuridik va jismoniy shaxslarga naqd pullami berishi mumkin:

• 
  ish haqi va unga tenglashtirilgan maqsadlarga;
  
• 
  pensiya, nafaqa va suglirta tolovlariga;
  
• 
  omonatlami qaytarishga;
  
• 
  pochta aloqasi korxonalariga madad pullar;
  
• 
  bank kartalariga;
  
• 
  boshqa maqsadlarga.
  

Tijorat banklarida naqd pullami berish chiqim kassasi orqali amalga oshiriladi. Quyida tijorat banklari chiqim kassasidan ish haqiga va unga tenglashtirilgan maqsadlar uchun beriladigan naqd pullami berish tartibi keltirilgan.

Bank kassasidan naqd pullami berishda hujjatlarning

aylanish tartibi



Mijoz - yuridik shaxs bankdan ish haqi va unga tenglashtirilgan maqsadlarga naqd pul olish uchun bankka naqd pul chekini topshiradi(l), bankning mas’ul buxgalteri naqd pul chekini tegishli nazoratdan o^tkazgandan so‘ng uning milki (remarka)ni mijozga (2), chekni esa bank ichki nazoratchisiga taqdim etadi (3), ichki nazoratchi naqd pul chekini qo‘shimcha nazorat qilgandan keyin uni chiqim kassaga yoftaltiradi (4), chiqim kassa kassiri tegishli nazoratdan so‘ng chekning nomeri bo^icha mijozdan milkni talab etadi (5) va chekda yozilgan naqd pul summasini mijozga beradi (6), buxgalteriya yozuvini berish uchun kassa chiqim jumalini buxgalteriyaga jo‘natadi (7), naqd pul cheki esa aylanma kassaning kunlik hujjatlar jildiga tikiladi.

Iqtisodiyotda naqd pulli hisob-kitoblar hajmini imkoniyat darajasida pasaytirish asosida naqd pulsiz hisob-kitoblar bilan amalga oshiriladigan tolovlar hajmini oshirish lozim. Buning uchun bankdan tashqari naqd pul aylanamalar hajmini zarur darajada bolishiga erishish zarur. Bankdan tashqari aylanmalaming hajmini qisqartirish maqsadida quyidagilami amalga oshirish kerak:

1. 
   banklaming o‘z majburiyatlarini toliq bajarishiga erishish lozim. Bunda asosiy e’tibor mijozlaming hisobvaraqlaridagi mablaglami ular istagan paytda va miqdorda tegishli manzilga olkazib berishi, naqd pul va kreditga bolgan talabini toliq qondirish lozim.
   
2. 
   aholi va mijozlaming banklarga bolgan ishonchini toliq qozonishi lozim. Ishonchining pasayishi quyidagilar bilan izohlanadi:
   

• 
  banklaming o‘z vaqtida mijozlaming oldidagi majburiyatlarini baj armasligi;
  
• 
  aholi va mijozlaming kreditga, ayniqsa, naqd pulga bolgan talabining toliq va o‘z vaqtida qondirilmasligi;
  
• 
  mijozlaming pul olkazmalarini istalgan paytda va miqdorda tegishli manzilga otkazilmasligi;
  
• 
  bankda omonatlami saqlashning iqtisodiy
  

manfaatdorligini pasayib ketishi va boshqalar.

2. 
   Naqd pulsiz hisob-kitoblarning tamoyillari
   

Bozor iqtisodiyoti sharoitida yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida har kuni bir necha yuz minglab naqd pulli va naqd pulsiz operatsiyalar amalga oshiriladi. Ushbu operatsiyalaming 85 - 90 foizi, ayrim rivojlangan mamlakatlarda 98 - 99 foizi naqd pulsiz ko‘rinishida amalga oshiriladi.

O‘zbekistonda naqd pulsiz hisob-kitoblar tijorat banklarining ichki va tashqi vakillik hisobraqamlari orqali, elektron tolov tizimi yordamida, mijozlaming hisobvaraqlarida buxgalteriya yozuvlari ko'rinishda amalga oshiriladi. Mamlakatimiz bank tizimida 1997 yil mart oyida joriy etilgan elektron tolov tizimi banklararo amalga oshirilayotgan tolovlami juda qisqa daqiqalar ichida amalga oshirish imkoniyatini beradi. Bu davlat idoralari va korxonalari, aholi va xojalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi tolovlami naqd pulsiz ko‘rinishda amalga oshirishga juda keng qulayliklar yaratilganligidan dalolat beradi.

Naqd pulsiz hisob-kitoblami amalga oshirishda qator tamoyillar bajarilishi lozim. Ulaming asosiylari sifatida quyidagilami keltirish maqsadga muvofiq:

• 
  naqd pulsiz hisob-kitoblar jaray onida ishtirok etayotgan har ikkala tomonning ham bankda tegishli hisobvaraqlari mayjud bolishi lozim;
  
• 
  mijozning hisobvaragldan mablaglarni boshqa manzilga olkazish va kirim qilish Markaziy bank tomonidan qa’tiy belgilangan tolov hujjatlari asosida hamda ulardagi rekvizitlami toliq toldirilgan holda amalga oshiriladi;
  
• 
  bank mijozning pul mablaglarini olkazish haqidagi topshiriglni uning hisobvaraglda mablag‘ bolgandagina qabul qiladi. Mijozning hisobvaraglda mablag‘ bolmagan holatda uning hisobvaragldan undirish to‘g‘risida inkasso topshiriqnomasi (o‘z vaqtida tolanmagan soliqlar va Davlat byudjetiga olkaziladigan soliqdan tashqari tolovlar (penya, jarimalaijni undirib olishda soliq idoralari tomonidan, byudjetdan tashqari fondlar - o‘z vaqtida tolanmagan tolovlami undirib olishda, agarda bu qonuniy hujjatlarda ko‘zda tutilgan holatlarda), tolov talabnomalar kartoteka 2 ga kirim qilinadi va belgilangan tartibda tolovlar amalga oshiriladi;
  
• 
  bank naqd pulsiz hisob-kitoblami faqat rnablag* egasining topshirigl asosida belgilangan maqsadlar uchun olkazadi, hisobvaraq egasining hisobida mablaglar yetarli bolmagan holatlar bundan mustasno;
  
• 
  mablaglar tolovchining hisobvaragldan
  

o'chirilgandan so‘ng mablag* oluvchining hisobvaraglga kirim qilinadi;

• 
  tolovlami amalga oshirish Markaziy bank tomonidan belgilangan naqd pulsiz hisob-kitoblaming shakllarini qoHagan holda, tegishli tolov hujjatlari orqali amalga oshiriladi.
  

Naqd pulsiz hisob-kitoblaming shakli va tolovlami amalga oshirishning tartibi tovar sotuvchi va xizmatlar koYsatuvchi tashkilot hamda uni sotib oluvchi o‘rtasida tuziladigan shartnomada aniq va batafsil belgilab qoyiladi.

Bankda mablaglami kirim qilish yoki hisobdan chiqarish uchun asos boladigan hujjatlaming elektron nusxalari mijozning hisobvaragl xizmat koYsatadigan buxgalteriya xodimi tomonidan imzolanadi hamda tolashga qabul qilish va to lash sanalari koYsatilgan holda o‘ziga biriktirilgan shtamp bilan tasdiqlanadi.

Yuqorida qayd etganimizdek, mamlakatimiz pul aylanmasi tarkibida naqd - pulsiz hisob-kitoblaming ulushi ayrim mamlakatlarga nisbatan yuqoriroq miqdomi tashkil etadi.

Pul aylanmasi tarkibida naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmini oshirishga qator omillar ta’sir qiladi. Xususan:

1. 
   Yuridik va jismoniy shaxslaming banklarga bo‘lgan ishonchining yuqoriligi, Agar yuridik va jismoniy shaxslar banklarga nisbatan ishonchi yuqori darajada bolmasa, banklarga naqd pullami topshirishga bolgan moyilligi pasayadi, hisob-kitoblami naqd pullarda amalga oshirishga intiladi.
   
2. 
   Iqtisodiyotda monetizatsiya koejfitsiyenti darajasining tegishli me’yori ta’minlangan bo'lishi lozim. Iqtisodiyotning yetarli darajada pul bilan ta’minlanganlik darajasi monetizatsiya koeffitsiyenti asosida aniqlanadi. Monetizatsiya koeffitsiyenti mamlakat yalpi ichki mahsu- lotiga nisbatan aniqlanib, xalqaro moliyaviy tashkilotlar va ekspertlaming fikrlariga ко Ya uning miqdori, oYish iqtisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarda 45-60 foizdan iborat bolishi lozim. Agar mamlakatda monetizatsiya koeffitsiyenti ushbu miqdordan past bo Isa iqtisodiyotda pul taqchilligi, tijorat banklarida likvid mablaglar va resurslaming yetishmasligi, kreditlar va omonatlar boyicha foiz stavkalarining yuqoriligi kuzatiladi. Bulaming barchasi naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmiga salbiy ta’sir koYsatadi.
   
3. 
   Tijorat banklarining resurslarga bo'lgan ehtiyojining yetarli ravishda qondirilmasligi. Malumki, tijorat banklari
   

tomonidan muomalaga chiqarilgan pullar o'zining boshlanglch nuqtasiga qaytib kelmasligi banklaming resurs bazasiga salbiy ta’sir ko^satadi. Buning oqibatida tijorat banklarining real sektomi kreditlash uchun yofaaltirayotgan resurslaming taqchilligi, omonatlarga tolanadigan tolovlar miqdorining oshib ketishi, bu esa o‘z navbatida naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmini pasayishiga olib keladi.

4. 
   Naqd pulsiz hisob-kitob shakllari
   

O‘zbekistonda naqd pulsiz hisob-kitoblar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank Boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan «O'zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida» gi 60 - sonli nizomga asosan tashkil etiladi.

O‘zbekistonda naqd pulsiz hisob-kitoblar shakllarini joriy etish, umumiy talab va qoidalarini belgilash hamda nazorat qilish Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi.

0‘zbekiston tijorat banklari, tegishli qonuniy va me’yoriy hujjatlar asosida mulkchilik shaklidan qa’tiy nazar xojalik yurituvchi subyektlarga quyidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar shakllarini amaliyotga joriy etadi: