|
Naqd pul aylanmasi - bu qog‘oz pullar va tanga pullar vositasida amalga oshirilib, naqd pullar harakati jarayonida namoyon boladi. Naqd pul aylanmasi asosan jismoniy shaxslar va yuridik shaxslar oYtasida vujudga keladigan ayirboshlash munosabatlarini amalga oshirishga xizmat qiladi.
Naqd pulsiz aylanmalar - bu kredit muassasalarida ochilgan hisobraqamlar yordamida pullami hisobdan hisobga ko'chirish orqali amalga oshiriladi.
Pul doimiy ravishda “harakatda” boladi, bu harakat davomida juda ко‘p lab tovar va xizmatlami sotish va sotib olish jarayonida bevosita ishtirok etib, sotuvchi va sotib oluvchilarga xizmat qiladi. Hususan, pul o‘z harakati jarayonida bozordagi talab va taklifdan kelib chiqqan holda tovarlar va xizmatlar bahosini belgilaydi, bu pulning qiymat olchovi, muomala vositasi va tolov vositasi funksiyalari orqali amalga oshiriladi.
Pul vaqtinchalik hisob-kitoblar va aylanmalarda ishtirok etmagan vaqtda jamg‘arma vositasi funksiyasini bajarish orqali, o'zining sohibiga qo'shimcha daromad keltiradi va real iqtisodiyotda muhim rol о Ул ay di.
Pul aylanmasi tarkibida naqd yoki naqdsiz hisob- kitoblar bilan amalga oshirilayotgan tolovlar hajmining yuqori yoki pastligiga pulning barqarorligi, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi va boshqa qator omillar ta’sir qiladi.
Pulning aylanmasi mohiyatini chuqurroq aniqlash uchun uning obyekti va subyektlariga e’tibor berish maqsadga muvofiq. Pul aylanmasi subyektlari sifatida davlat va davlat muassasalari, Markaziy bank, kredit va moliya muassasalari, mamlakat rezidenti va norezidentlari, korxona va tashkilotlami misol qilib keltirish mumkin.
Uning obyekti esa tovar va tovarsiz operatsiyalar jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar, ya’ni aylanmalar hisoblanadi. Pul aylanmasi subyektlari oYtasida amalga oshiriladigan iqtisodiy munosabatlar naqd va naqd pulsiz korinishida amalga oshiriladi. Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy adabiyotdarida pul aylanmasi deyarli origanilmaydi. Buning asosiy sabablaridan biri, balki mazkur mamlakatlar bank muassasalarida hisob- kitoblami amalga oshirishda pul aylanmasi naqd va naqd pulsiz korinishi shakllari oYtasida farq mavjud emasligi bolishi mumkin. Haqiqatda ham rivojlangan va ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar banklarida naqd va naqdsiz pul hisob-kitoblami amalga oshirish oYtasida farq mavjud emas.
Shu bilan birga, MDH mamlakatlari iqtisodiy adabiyotlarining deyarli barchasida “pul aylanmasi” va “tolov aylanmasi” alohida - alohida oYganiladi. Ulami bir- biridan farqlashda asosiy e’tibor hisob-kitoblami amalga oshirishda naqd pulni ishtirok etishi yoki etmasligiga qaratiladi. Pul aylanmasida bevosita naqd pullar tolovlami amalga oshirishda ishtirok etadi. Keyingi yillarda hisob- kitoblami amalga oshirishda plastik kartochkalar, hisob- kitob cheklami joriy etilishi pul aylanmasi tarkibida naqd pulli hisob-kitoblar ulushining sezilarli darajada pasayib ketishiga sabab bolmoqda. Xususan, AQSh, G'arbiy Yevropa mamlakatlari va Yaponiyada pul aylanmalarining ulushi 1-1,5 foizni tashkil etadi.
Quyidagi rasmda pul aylanmasining tarkibiy tuzilishi va uning o‘zaro bog'liqligini tavsiflovchi holatlar keltirilgan.
Pul aylanmasi tarkibi
Chizmadan koYinib turganidek, pul aylanmasini toYtta yoYdishga ajratish mumkin.
Birinchi yo‘nalish, pul mablaglari shakliga ко Ya, naqd pulli aylanmasi va naqdsiz pul aylanmasidan tashkil topgan.
Ikkinchi yoYialish, pul aylanmasida ishtirok etayotgan subyektlar joylashuviga ко Ya, bir shahar ichidagi va shaharlararo pul aylanmasidan iborat.
Uchinchi yo‘nalish, pul funksiyalarining namoyon bolishiga qarab muomala vositasi va tolov vositalarini o‘z ichiga oladi.
ToYtinchi yoYialish, tovar-pul munosabatlarining aks etishiga ко Ya, tovarli pul oboroti va tovarsiz pul oborotlari koYinishida namoyon boladi.
Pul aylanmasi tarkibida naqd pulli yoki naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmining past yoki yuqori ekanligi qator omillar bilan izohlanadi. Xususan, ular quyidagilardan iborat:
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish holati, aholining ma’naviy, iqtisodiy va huquqiy ongi;
milliy iqtisodiyotni boshqarish tartibi va rivojlanganlik darajasi;
mamlakat bank tizimining rivojlanganlik darajasi va unga aholi ishonchining mustahkamligi;
real sektoming rivojlanganligi va iqtisodiyotning raqobatbardoshligi;
Markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirish bo^icha mustaqilligining ta’minlanganlik darajasi.
Naqd pul va naqd pulsiz hisob-kitoblari o'rtasida juda yaqin bogliqlik mavjud bolib, naqd pullar naqdsiz pul ko'rinishiga, naqdsiz pullar naqd pul ко‘rinishiga o^tish orqali ular doimiy ravishda bir-birini toldirib turadi.
Masalan, korxona va tashkilotlaming bankdagi naqdsiz pullari ishchi xodimlarga naqd pul va unga tenglashtirilgan mablaglar ko‘rinishida beriladi. Aholining qolidagi naqd pullar esa banklarga omonat sifatida qoyilganda banklar uchun kredit resursi sifatida naqdsiz pul koYinishida maydonga chiqadi. Shu tariqa naqd pul va naqd pulsiz aylanmalar bir-biriga chambarchas aloqadorlikda amal qiladi.
Naqd pul aylanmasini tashkil etish
Awalgi bolimlarda taTddlaganimizdek, pul aylanmasi naqd pulsiz va naqd pulli hisob-kitoblardan tashkil topadi. Naqd pulli hisob-kitoblar bevosita naqd pullar bilan amalga oshiriladi. Iqtisodiyotda pul aylanmasi tarkibida naqd pulli hisob-kitoblaming ulushi sezilarsiz darajada bolib, taxminan 5-12 foiz atrofida tebranib turadi. Mamlakat pul aylanmasi tarkibida naqd pulli hisob-kitoblar ulushining pastligi yoki ortib borishi iqtisodiyotda ishlab chiqarish darajasi, moliya - kredit tizimi va milliy valyutaning barqarorligi hamda boshqa qator omillar bilan izohlanadi.
O'zbekistonda pul muomalasini tashkil etish va naqd pulli hisob-kitoblami amalga oshirish tartibi C/zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2005 yil 20 avgustdagi 18/1 - sonli qarori bilan tasdiqlangan, Adliya vazirligida 2005 yil 10 oktabrda 1518 - son bilan ro^xatga olingan “0‘zbekiston Respublikasida banklar tomonidan pul muomalasiga doir ishlami tashkil etish to‘g‘risida”gi (awalgi 6 - sonli) yo‘riqnomasi asosida amalga oshiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
