Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliyev pul va banklar

1 6. 3.4. Forfeyting operatsiyalari

Forfeyting operatsiyalari asosan yirik banklar va kompaniyalar ©‘rtasida uzoq muddatga, juda katta miqdordagi moliyaviy mablaglami tolashda qollaniladigan operatsiyalar hisoblanadi.

Forfeyting operatsiyasida, faktoring operatsiyasidagi kabi uch tomon ishtirok etadi. Birinchisi, mol etkazib beruvchi, ikkinchisi, mol sotib oluvchi va uchinchisi, vositachi - bank yoki moliyaviy muassasa.

Forfeyting operatsiyalarining faktoring operatsiyalari- dan asosiy farqi sifatida ushbu operatsiyalar uzoq muddatga (6 oydan 5-6 yilgacha) va yirik summalarga tuzilishini takidlash mumkin.

Forfeyting iqtisodiy termeni odatda majburiyatni sotib olish ma’nosida qollaniladi, uni so‘ndirish tovar va xizmatlami sotib olish jarayonida kelgusida yuz beradi. “a forfait” so‘zi frantsuzchadan vujudga kelgan bolib, “huquqdan voz kechish” ma’nosini anglatadi. Forfeytingda pul mablaglni olishga talabgor bolgan sotuvchi otkaziladigan veksel inodassamentiga⁸² “tolovni qaytarish shartisiz” so‘zini qayd etish orqali tolov regressidan⁸³ o‘zini hirnoya qiladi. Forfeyting vekslini sotuvchi asosan yirik eksporterlar hisoblanib, ular vekselni tolov hujjati sifatida aktseptlab sotilgan tovar yoki ko‘rsatilgan xizmatlaming summasini diskont asosida zudlik bilan tolash hisobiga barcha risk va majburiyatlar bilan birgalikda forfetterga (ya’ni vekseldagi summani tolab beruvchi va o‘zida qayd etib boruvchi bankka) olkazadi.

Agar importer birinchi darajali tolov qobiliyatiga va yuqori moliyaviy mavqiega ega bolmasa, har qanday forfetterlangan qarz summa aval⁸⁴ shaklida kafolatlangan yoki chaqirib olinmaydigan bank kafolatiga ega bolishi lozim.

Vekselni forfeterlash paytida undagi summa forfet krediti berilayotgan toliq muddatga diskont asosida forfetter tomonidan avans tarzida ushlab qolinadi. Eksporter forfet krediti bo^icha hech qanday majburiyatni o'ziga olmaydi, faqatgina u jo‘natayotgan tovarlar va koYsatilayotgan xizmatlaming sifati va tuzilayotgan hujjatlaming qonuniyligi hamda haqoniyligini ta’minlashga mas’ul hisoblanadi.

Forfeyting operatsiyalariga misol sifatida AQShning Boing samolyotini ishlab chiqaradigan kompaniya bilan yirik avikompaniyalar oltasidagi o‘zaro oldi - sotdilami keltirish mumkin. Chunki, boeng samolyotlarining bahosi juda yuqori bolishi aviakompaniyalarga ushbu mablaglami birdan to lash imkoniyatini bermaydi, biroq o‘z navbatida ishlab chiqarilgan samolyot uchun tegishli tolovni ololmagan samolyotsozlik kompaniyasida ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashda muammolar vujudga keladi. Aynan shu muammo banklaming ishtirokida forfeyting operatsiyalari orqali hal etiladi. Bundan bank samolyotni sotib olgan aviakompaniyaning boeng kompaniyasi oldidagi majburiyatlarini sotib oladi (savdo trattasi, otkazma yoki oddiy veksel shaklida) va tolovni bir yola amalga oshiradi, kelgusida esa bank va aviakompaniya o'rtasida tuzilgan shartnomaga bo^cha asosiy summa tegishli jadval asosida, qo‘shimcha foiz tolovlari bilan birgalikda undirib boriladi.

5. 
   Trast operatsiyalari
   

Xalqaro bank amaliyotida trast operatsiyalari banklar mijozlaming top shir qlariga asosan ularning

mulkini boshqarish yoki ishonchli vakil sifatida ulaming nomidan xizmatlami bajaruvchi shaxs.

Tijorat banklarida trast - bolimlari trast operatsiyalari doirasida quyidagi uch yo‘nalishdagi ishlami bajaradi:

• 
  mijozlaming vasiyatlariga binoan ulaming meroslarini boshqarash;
  
• 
  ishonchli vakil sifatida xizmatlami bajarish va otaliqqa olish;
  
• 
  agentlik (vositachilik) xizmati.