Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

4.2. Pul massasi va tarkibi 
 
Pul massasi – muomaladagi naqd pullar va naqd pulsiz oborotdagi 
pullarning yig‘indisidir. Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida 
faoliyat yuritayotgan mamlakatlarning pul oborotida faqat banknota va 
tanga ko‘rinishda emas, balki kredit, chek va elektron yozuvlar 
ko‘rinishida ishtirok etayapti. Shuning uchun iqtisodchilar ushbu 
pullarni pul massasi deb yuritishadi. Pul massasi mamlakatda muhim 
iqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lib, uning hajmi jami ijtimoiy mahsulotning 
hajmi bilan muvozanatda (pulning aylanish tezligini inobatga olgan 
holda) bo‘lishi zarur. 
Pul massasining miqdori va uning tarkibi Markaziy bank 
tomonidan nazorat qilinadi. Markaziy bank pul – kredit instrumentlari 
orqali mamlakatda pul massasini oqilona me’yorini ta’minlaydi.
Pul massasi tarkibi asosan ikkita komponentdan tashkil topadi. 
Muomaladagi naqd pullar 
– pul massasining yuqori likvidli 
mablag‘lari hisoblanib, istalgan paytda to‘lov vositasi sifatida 
foydalanish imkoniyatini beradi. Ushbu agregat muomaladagi banknot 
va tangalarni o‘z tarkibiga oladi.
Naqd pulsiz mablag‘lar – 
mulkiy shaklidan qat’iy nazar barcha 
turdagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning kredit muassasalarida 
hisobraqamlardagi, shuningdek, plastik kartochkalar va hisob – kitob 
cheki ko‘rinishidagi mablag‘lardan iborat. 
Muomaladagi likvidlik darajasi past hisoblangan pullar 
kvazipullar 
deb yuritiladi. Ushbu pullarning tarkibiga nisbatan past likvidli va 
to‘lov vositasi sifatida ishlatilmaydigan qimmatli qog‘ozlar kiradi.
Pul massasini miqdoriy o‘lchashga nisbatan 2 xil yondashuv 
mavjud: 
transaksion yondashuv
- bunda pullarning to‘lov vositasi va 
muomala vositasi sifatida harakatlanishi ko‘zda tutiladi. Shu sababli 
transaksion yondashuvda pul massasining aktiv qismi e’tiborga olinadi;

---

98 
likvidli yondashuv
- bunda pullar eng yuqori likvidli aktiv sifatida 
tan olinadi.
Aktivlarning likvidliligi deganda tez pulga aylana olish qobiliyati 
tushuniladi. Likvidli yondashuvga ko‘ra nafaqat aktiv pullar balki 
passiv pullar ham pul massasining tarkibiga kiritiladi.
Pullarga bo‘lgan talab nazariyalari ichida J.Keynsning likvidlikka 
ixlos qo‘yish nazariyasi muhim o‘rin egallaydi. Ushbu nazariyaga 
ko‘ra pullarga bo‘lgan talabni 3 ta omil belgilaydi: