Тошкент ирригация ва



Download 4,29 Mb.
bet59/113
Sana21.06.2022
Hajmi4,29 Mb.
#689275
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   113
Bog'liq
3524KFKa9pfNqg7HUMfJD89VZ5p1mmwmVcxtdbvQ (1)

11.1 Мавжуд суғорилган ерларнинг шўрланиш сабаблари
Ўзбекистон Республикаси Хўжаликлари майдонларини 1996 йил мелиоратив кадастр маълумотларига асосан мавжуд 4,3 млн.га сугориш майдонларидан 2,3 млн.га (53%),шўрланган, шундан шўрланиш даражаси буйича 1,44 млн.га кучсиз, 0,67 млн га урта, 0,19 млн.га кучли шўрланган хисобланади.
Табиийки шўрланган ерларда кишлок Хўжалик экинларидан махсулот олиш учун, уларга меъёрдан 2-3 хисса ортик сугориш суви талаб килинади, акс холда бу ерда мулжалланган хосилни 70-80%игача нобуд булиши турган гап.
Шўрланган сугориш майдонларида мелиоратив тадбирларни тугри белгилаш учун авваламбор уларни нима сабабдан шўрланганлигини аниклаш
керак. Маълум бир чекланган майдон учун комплекс мелиоратив тадбирларни белгилаш мураккаб масаладир, чунки тупрокнинг сув ва туз режимига жуда куплаб омиллар таъсир килади.
Ортикча намиккан майдонларда ерларни кенг куламда боткокланишининг асосий сабаби майдони умумий парланиш микдоридан унга тушадиган ёгин микдорини куплигидадир. Натижада куйидаги холатлар намоён булади.

  1. Тупроги кам сув утказувчан ва кичик нишабликка эга майдонларда очик сув хавзаси боткокликлар вужудга келади.

  2. Тупрокларнинг ортикча намикиши асосан босимли сизот сувларини вакт бе- вакт кутарилиб туриши хисобига булади.

  3. Тупрокларни боткокланиши ёки ортикча намикиши хам босимли сизот сувла- рини кутарилиши, хам юкорида жойлашган майдонларда ер ости сувларини кушни майдонлардан окиб келиши хисобига булади.

Ерларни ушбу турдаги боткокланиши кургокчил минтакада хам учраши мумкин. Бу холда бундай боткокланишни асосий сабаби ортикча берилган су- гориш суви хисобланиб асосан сизот сувларининг табиий окувчанлиги булма- ган жойларда вужудга келади.
Бу минтакада умумий бугланиш микдорини жуда катта булишлиги, хамда сизот сувларни юкори минераллашганлиги, уларни сатхини кутарилишида хар доим тупрокни шўрланишига олиб келади.
Сугориш худудида сизот сувларирежими табиий ва инсоннинг Хўжалик фаолиятидан келиб чиккан сунъий омиллар белгилайди.
Табиий омиллар:
1.Иқлим шарт-шароитлари (ёгингарчилик, хаво харорати ва намлиги, шамол) 2.Тупрокнинг ер устки ва остки катламларининг сув физик хусусиятлари (сув утказувчанлик, турли сув утказувчанликка эга катламларни узаро жойлашув- чанлиги, фильтрация коэффициенти, говаклик, нам сигими, сув берувчанлик коэффициенти, тупрок таркибидаги тузлар таркиби).
3.Сув утказмайдиган катламни жойланиш чукурлиги. 4.Ер рельефи.
5.Геологик ва гидрогеологик шарт-шароитлар (сизот сувлари хосил булишини йиллик ва куп йиллик режими, сизот сувларига кирим ва чиким шарт- шароитлари, уларни минераллашганлиги)
Сунъий омиллар:
1.Сув бериш(сугориш режими) 2.Е.Ф.К.

  1. Кишлок Хўжалик экинларини таркиби, уларни хосилдорлиги, уларга агротех- ник ишлов бериш даражаси.

  2. Сугориш тизимини техник холати ва ундан фойдаланиш даражаси (сув олиш, сугориш тизимини Ф.И.К. сув таксимоти ва бошкалар)

  3. Сизот сувларидан фойдаланиш даражаси. 6.Ташлама, сув йигиш ва З.К.Т.ни мавжудлиги.

Шўрланган тупроклар деб унинг фаол катламида маданий кишлок Хўжа- лик экинларини нормал ривожланишига акс таъсир курсатадиган ва уларнинг хосилдорлигини пасайтиришга сабаб буладиган, сувда эрийдиган ва тупрокка ютилган минерал тузлар тупланган тупроклар тушинилади.
Усимлик ривожи учун акс таъсир килаётган тузларнинг микдори тузлар таркиби, усимликни биологик хусусияти тупрокнинг сув-физик хусусиятига боглик булиб, улар турличадир. Улар тупрок сувларининг сифатига кура аникланилади. Уларни таркиби турлича булсада, жуда куплаб холатларда 3 та катион- Нa1. ,Мқ11., Ca11 ва 3 та анион С11 , СО311,СО411 , билан хусусиятланади.
НaCИ Нa2СО4 Нa23 МгCИ2 МгСО4 МгCО3 CaCИ2CaСО4CaCО3
Кумир кислота ( карбонатлар – СО3) тузлари сувда кийин эрувчан бул- ганлиги туфайли эритмада енгил ажралади ва манбадан чикиш жойлари якини- да чукма хосил килади. Олтингугурт кислота тузлари эрувчанлиги буйича кар- бонатлардан устундир. Сувда жуда енгил ва тез эрийдиган тузлар бу хлорли тузлар хисобланади.
Тузларни таркибига кура тупрокда куйидаги шўрланиш турлари фарк- ланади. Карбонатли, сульфат карбонатли, карбонат сульфатли, сульфатли, хлор-сульфатли, сульфат-хлоридли ва хлоридли. Хлоридли тузлар сувда енгил эрувчан булганлиги сабабли улар тупрокнинг ер юза хамда сизот сувларининг устки катламида жойлашган булади, бу катламлар усимлик учун ута зарарли хисобланади.
Тупрокдаги тузларнинг маълум таркибида ундаги осмотик босим усимлик илдиз тукчаларининг суриш кучидан хар доим юкори булганлиги са- бабли, усимлик шўр тупроклардаги нам ва озука элементларини тулик уз- лаштира олмайди. Ундан ташкари тупрок эритмасидаги меъёридан ортик бул- ган зарарли тузлар тупрокдаги озука моддаларини хосил килиш ва уларни пар- чалаб беришда хизмат киладиган микробиологик флора ва фауна улдиради. Шу билан бирга тупрокнинг сув физик хусусиятларини ёмонлаштириб бора ди.
Тупрокларни шўрланиши минераллашган сизот сувлари режимига узвий богликдир, сугориш майдонларида уларнинг режими уз урнида сугориш режи- ми ва кишлок Хўжалик экинларини сугориш техникаси билан аникланади. Си- зот сувлари сатхини ер юзасига якинлашиши сизот сувларини кескин парлани-
шини купайишига, бу холат эса тупрокнинг юза катламини шўрлашига олиб келади.
Тупрокда йул куйилган тупрок эритмасининг концентрация микдори сув- да эрийдиган тузларнинг сифат таркибига боглик булиб тупрок массасининг
а =0,03-0,5 % оралигида булади. Уз урнида тупрок эритмасининг огирлик
концентрацияси куйидаги формуладан аникланади.
  100 100 H С/100 H р=100С/р
бу ерда С- тупрокнинг “Н” катламида сувда эрийдиган тузларнинг фоиз микдо- ри,


тупрокнинг хажмий огирлиги, кг/м3
𝜆тупрок эритмаси концентрациясининг йул куйилган чегараси,% тупрок масса- сидан,
р - тупрок намлиги,% тупрок массасидан,

  • тупрок катлам массаси – 10000 Н а, кг.

  • бу катламдаги тузлар массаси – 100 Н а С, “р” - намликдаги сув массаси – 100 Н a р,

Юкоридаги богликликдан тупрокдаги йул куйилган минимал намлик микдори р
= 100 С/  % курук тупрок массасидан аникланилади.
Бир хил тупрок, ундаги тузлар микдорига караб, турлича йул куйилган минимал намлик микдорига эга булиши мумкин. Тупрок таркибига унда сувда эрийдиган тузларни йул куйилган микдорини белгиловчи дастлабки маълумот- лар, бу тузларнинг усимликка турлича таъсир этишини курсатади. Одатда, тупрокда биратуласига бир неча тузларнинг мавжудлиги, ундаги йул куйилган тузлар таркиби фоизини юкори эканлигини курсатади. Бошка томондан турли усимликларни шўрга чидамлилиги турличадир. Яхши сув утказувчан тупрокларда йул куйилган тузларнинг таркиби:
Нa23 < 0,1%, НaCл< 0,2%, Нa2СО4< 0,5% булади.
Кишлок Хўжалик экинлари тупрокда йул куйилган тузлар микдорини туг- ри белгилаш учун аввало тупрок шўрланишини тугри фарклай билиш керак.
Улар 2 хил булиб:

  1. Шўрхок тупрокларда «Нa” тупрокдаги ютувчи комплекс таркибига кирмайди, лекин хлорид,сульфат ва натрий карбонат эритмалар концентрацияси сезиларли даражада булади.

  2. Шўртоб тупрокларда эса “ Нa ” тупрокдаги ютувчи комплекс таркибида бу- либ сувда эрувчи тузларни тупрок сувидаги концентрацияси жуда кам микдор-

да учрайди. Кургокчил минтакада асосан шўрхок тупроклар купрок таркалган булиб, уларни шўрланиш даражаси куйида берилган.
11.1-жадвал Тупрокларни шўрланиш даражаси.

Тупрокни шўрланиш да-
ражаси

Каттик колдик, % массага
нисбатан

С1 % массага нисбатан.

Шўрланмаган

<0,3

<0,01

Кам шўрланган

0,3-1

0,01 – 0,04

Урта шўрланган

1 – 2

0,01 - 0,1

Кучли шўрланган

2 – 3

0,04 - 0,3

Шўрхок

>3

> 0,3

Тупрокнинг туз режими деганда, тупрок таркибида ва унинг айрим катламларида, мавсумий метеорологик шарт-шароитлар ва сугориш таъсирида, сувда осон эрийдиган тузларни харакат ва тупланиши жараёни тушунилади.


Марказий Осиёда туз режими борасида олиб борилган куп йиллик тадкикотларни натижасига кура, сизот сувлари устида жойлашган шўр тупрок катламида туз захираларининг умумий микдори нисбатан секин узгаришини хайдов катламида эса йилни мавсумларига, тупрокка ишлов бериш, етиштири- ладиган экин турига, уларни сугориш режимига караб кескин узгаришини куза- тиш мумкин.
Тупрокнинг туз режимини бахолашда мавсумий аккумуляция (чукиш) ко- эффициенти маълум бир тупрок катламидаги сувда осон эрийдиган тузларни кузги микдорини унинг бахорги микдорига нисбатидан фойдаланилади.
Юкорида келтирилганлардан куриниб турибдики шўрланишни асосий са- баби шўр сизот сувлар сатхини кутарилиши экан.
Бу холатни башорат килиш сув мувозанат тенгламалари ёрдамида амалга оширилади.
А.Н.Костяковнинг умумий сув мувозанат тенгламасидан,
W= Мбр+Р+П+П+q+WД- -E-О-О-W0, м3/га.
Бу ерда: Мбр- сугоришни брутто меъёри, Р- шудринг ва ёгин сувлари,
П,П,О,О- ер усти ва ер ости сувларини кирим ва чикими, q- фаол катламча капеллярлар оркали кутарилган сув,
WДW0-фаол катламда дастлабки ва охирги сув захираси, Е- умумий парланиш.
Сизот сувларини кутарилишига сабаб буладиган хажмлар.
П=WД + W-Wо хисобланиб сизот сувини сатхини кутарилиш киймати куйидагидан аникланилади.
 ⊳ h П /10000р
бу ерда р= 0,08-0,4 хажм бирлигида тупрокни сувга туйиниш коэффициенти.
Сугориш майдонларида кулай мелиоратитв холатини вужудга келтириш учун сунъий зовур булиши шарт, унинг хисоби сугориш майдонининг шарт- шароитларини, хисобий зовурланиш жадаллигини, сизот сувларини сатхи ре- жимини узгаришига асосланади.
Сугориш майдонларида сизот сувлари режимини башорати учун С.Ф.Аверьяновни сув мувозанат формуласидан фойдаланилади.
W  а Фкс Р +П+(М21)-Д. М3/га:
бу ерда W- хисобий даврда хисобий катламда тупрок намини кийматини узга- риши, м3/га,
Фк- сизот сувларини таъминлашга кетадиган сугориш сувларини исроф кийма- ти, м3/га,
О с – ёгин микдори м3/га ,
Р – куйи катламлар билан сизот сувларини сув алмашинув киймати, м3/га,
П - сизот сувларини мувозанат майдонига кириш ва чикиш уртасидаги фарк, м3
/га,
М1 – умумий парланиш, м3/га,
М2сугориш учун берилган сув, м3/га
Д – зовур окими, м3/га. Д=10000  х ,м3/га,




    1. Download 4,29 Mb.

      Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   113




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish