Тошкент ирригация ва

Тизимларнинг сув баланси

Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолати мураккаб яхши бўлмаган хўжаликларда, ИТХБ, ИТБ ларда уларни кузатиб, текшириб тадбир-чоралар кўрадиган мелиоратив бўлим ташкил қилинади.
Суғориладиган ерларни сув миқдори, уларнинг ҳаракати, тузлар таркибини аниқлаш учун асосан йилнинг уч даврида (суғориш, қишки, баҳорги даврда) кузатишлар олиб борилиб, уларнинг майдонлари ҳисобланади.
Ўтган йилларга мавжуд кузатув қудуқлардан олинган сизот сувларининг сатҳини ўзгариши билан, кўрилаётган йилда олинган маълумотлар билан солиштириб ҳисоблаб чиқилади. Келаётган ва чиқиб кетаётган сув миқдорини, яъни сув баланси аниқланади, агарда фарқ қилса тадбир-чоралар кўрилади.
Келаётган ва чиқиб кетаётган сув миқдорини, сизот сувини ўзгаришини аниқлаб тенглаштирилади. Аниқланган мавжуд ва ҳисобланган усули жадвалда берилган.
10.4-жадвал

№	Тенглаштириш кўрсаткичлари		Ҳисоблаш формулалари		Ойлар бўйича м^3/ га ҳисобида
1.	2.		3.		4.	5.	6.
Майдонга келадиган сув миқдори
1.	Ёғингарчиликдан келган сув		А=10∙ ℎ1		1200	180	1670
2.	Суғоришга сув	берилган	Б=М∙ ^𝜔^0 𝜔в		669,4	1650	547
3.	Ернинг шўрини ювиш учун бериладаган сув		C=Мю	^𝜔юв 𝜔в	2551	2554	2554
4.	Хўжалик каналларида бефойда йўқотилган сув		Рх=(В+С)∙(1-𝜁кс)		280	405	230
5.	Хўжаликлараро каналларда бефойда йўқотилган сув		РР.2=(В+С+Рк) (1-𝜁кс)		4230	5051	2208
	Жами		^Мкел		8930, 4	9840	7209
1.	2.		3.		4.	5.	6.
Майдондан чиқиб кетаётган сув миқдори
1.	Буғланишга сув	кетган	Е=𝑛1 ∙(2,5∙т+4)		6690	1050	3996
2.	Ўсимликлардан ва суғориладиган ерлардан буғланишга кетаётган сув		К=𝑛 ∙(2∙ 𝑡 + 4)∙ ^𝜔^0 2 𝜔в		8001	8113	725
3.	Ер ости сувларининг 0-3 м чуқурликда буғланаётган сув миқдори		N=2,5∙𝑛 ∙ (1 ∙ ^Ƶ)т∙^𝜔с ^2𝛿 𝜔в		500	3001	50
4.	Ташқарига чиқариб юборилаётган сув		М =𝜔∙𝑞в 3 𝜔в		703	1005	995
5.	Сизот сувларининг ташқарига чиқиши		Р=𝑅∙Ɣ∙𝜁2-М 10∙𝑛 ^2		320	1000	732
Жами			Мх		10216,3	14171,5	6500,8

бу ерда: х- маълум вақтдаги ёғингарчилик мм,
𝑊₀- суғориладиган ер майдони, га.
𝑊_в- умумий ер майдони, га.
М₁- ҳисобланиб суғоришга бериладиган сув миқдори, м с
𝑊_ю- шўри ювиладиган ер майдони, га
М_ю- шўр ювишга бериладиган умумий сув миқдори, м га
Ƶ – маълум вақт учун ўртача ер ости сувининг чуқурлиги, м. т – ер ости сувларининг кўтарилиш вақти, сут.
𝑊_с – сизот сувлари 0-3 м бўлган ер майдони, га
𝑊₃ – зовур-коллекторлардан чиққан сув миқдори , м га.
М₃- ташлама ва коллекторлардан чиқаётган сув маълум вақт учун (мавжуд) (В+Т+З+К).
ℎ₁- маълум вақтда ер ости сувларининг пасайиши, см да
н- сизот сувлари сатхининг ўзгаришини текширишлар сони;
Ɣ- тупроқ намини сақлаш коэффициенти, % ҳисобида
Р – сизот сувларини чиқиб кетиши, ер ости сувларини чизмасини ўзгармаган олдинги ҳолатидан кўтарилса (+), пасайса (-) м га
Р ҳар қайси 10 см га 100 м га тўғри келади, буни 10 га кўпайтирилади.
Тенглаштириш натижасида ер ости сувлари кўтарилмаслик шарти билан жорий сув сарфи қабул қилинади:
^Мж ^{≤ М}сув
Тенглаштириш натижасида ер ости сувларининг сатхини бир йилда ўзгариш чегараси аниқланади.
Ер ости сувларининг ўзгариши кузатув қудуқларида ўлчанади ва ҳар қайси давр учун ўртачаси топилиб, ҳисобланган миқдори билан солиштирилади. Ер ости сувларининг ўзгариш чегараси ҳар қайси давр учун топилиб, ҳисоблангани билан солиштирилган чизмаси ва харитаси тузилади.
Шу маълумотларга қараб кейинги йил ернинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш чоралари крилади.


10.7. Суғориш тармоқларининг фойдали иш коэффициентларини аниқлаш
Суғориш тармоқларида сув сарфининг исрофи, бу тармоқларнинг техник ҳолатига, уларнинг қандай шароитда эксплуатация қилинишига боғлиқ.
Каналлардаги сув сарфини келиб чиқишига сабабчи бўлувчи омилларни аниқлаш, уларни камайтиришга олиб келувчи чора-тадбирларни топиш катта халқ хўжалиги аҳамиятига эгадир.
Одатда суғориш тармоқларининг фойдали иш коэффициентларини аниқлаш учун текширилаётган ариқнинг бир бўлаги сув ўлчовчи асбоб ва ускуналар билан жиҳозланади. Каналгинг шу бўлагига келаётган сув сарфи
𝘘₁м³/с ва шу бўлак охиридан чиқиб кетаётган сув сарфи 𝘘₂м³/с бўлинади. Ўз- ўзидан маълумки 𝘘₁ > 𝘘₂ чунки ариқнинг тажриба учун қабул қилинган бўлагида сувнинг бир қисми ариқ тубига шимилишига, сув бетидан буғланиб кетишига сарфланади:
яъни С=Q₁-Q₂ , м³/с
Каналнинг тажриба учун олинган бўлагидаги сувнинг нисбий сарфи қуйидаги формула орқали аниқланади:

𝔖_м
=𝑆 ∙ 100
𝑃 ∙ Q₁
, % км

𝔖_м
= А
_Q𝑚
, % км

𝑃 – шу бўлакнинг узунлиги, км
m – тупроқнинг сув ўтказиш имкониятини ҳисобловчи коэффициент
Ҳар қандай суғориш тармоғининг ФИК аниқлаш ва унинг ишончлилик коэффициентини 95-98 % миқдорида бўлишини таъминлаш мақсадини канал учун белгиланган Q_𝑚𝑎𝑥 ва Q_𝑚𝑖𝑛 гача бўлган сув сарфларини орасидаги қийматларида 50-60 марта кузатиш (ўлчаш) ишлар олиб борилади ва алоҳида тавсия этилган ёрдамчи қайдномада қайд этилади.

10.5-жадвал Академик А.Н.Костяков 𝔖 = ^А
_Q𝑚
кўрсаткичларини аниқлаш учун ёрдамчи қайднома
формуласидаги A ва м

Кузат. сана

Бош қисмидаги сув сарфи м^3/с

Охирги қисмидаги сув сарфи м^3/с

Сув исрофи м^3/с

Нисбий исроф

Академик А.Н.Костяков формуласидаги A ва м кўрсаткичларини қийматлари қуйидаги формулалар рдамида аниқланади.

н ∙ 𝑃г A + м Σ𝑃г Қ = Σ𝑃г𝔖
{ ₂
Σлг𝔖Қ𝑃гA + мΣ(𝑃г𝑄) = Σ𝑃гҚ 𝑃г 𝔖

Бу формуладаги н, Σ𝑃гҚ, Σ𝑃г𝔖, 𝛴(𝑃г𝑄)²𝑃= 𝑃гҚ∙𝑃г𝔖қийматлари юқоридаги ёрдамчи қайдномадан олинади ва м ҳамда А номаълумларнинг миқдорларини аниқланг.

Бундан сўнг 𝔖_м
= А
_Q𝑚
формулага А ва м кўрсаткичларининг топилган

қийматларини қўйиб каналнинг хақиқий фойдали иш коэффициентлари аниқланади ва уларни:
𝔖=ʄ(Қ), 𝝵= ʄ(Қ) ва 𝝵= ʄ(𝑃)

10.1-чизма. Суғориш каналининг фойдали иш коэффициентини аниқлаш схемаси
а - 1 км канал узунлигида сувнинг йўқотилиши б - ФИК нинг сув миқдорига боғлиқлиги
в - ФИК нинг канал узунлиги бўйича ўзгариши графикларда кўрсатиш мумкин бўлади (8.5-жадвал).
𝔖=ʄ(Қ), 𝝵= ʄ(Қ)∙𝑃а, 𝝵= ʄ(𝑃) графикларни қуриш учун ёрдамчи қурилмалар

Q , м^3/с	𝑄1	𝑄2	𝑄3	𝑄4	𝑄5	𝑄6	𝑄𝑛
= А Q𝑚	𝔖1	𝔖2	𝔖3	𝔖4	𝔖5	𝔖6	𝔖𝑛
𝜁=1-^𝔖 ^∙ ^𝑃 100	𝜁1	𝜁2	𝜁3	𝜁4	𝜁5	𝜁6	𝜁𝑛

9. 
   СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРНИ МЕЛИОРАТИВ ХОЛАТИНИ БА- ХОЛАШ ВА ШЎРЛАНИШ САБАБЛАРИ, СУВ ВА ТУЗ МУВОЗАНАТИ. МЕЛИОРАТИВ РЕЖИМНИ НАЗОРАТ КИЛИШ. ЖОРИЙ ШЎР ЮВИШ