Манбанинг хисобланган сув сарфи
Манбанинг сув сарфи, хажми, сатхи бир йил ва кўп йиллар давомида бир неча марта ўзгариб туради.
Бу ўзгаришларни йил давомида, ойлар ва ҳар қайси беш, ўн кунликларда текшириб, аниқлаб, таҳлил қилиб туриш катта аҳамиятга эга. Катта сув манбаларида вилоятлараро маълум ҳисобланган сувни тақсимлашни Қишлоқ ва Сув хўжалик вазирликлариги томонидан келишиб амалга оширилади.
Нисбатан кичкина сув манбаларининг хисобланган сув режимини аниқлаш учун дарёнинг асосий гидропостида 10-15 ва ундан кўп йиллар давомида ўрганиб, текшириб олинган, маълумотлардан фойдаланилади. Бунда ҳисоб ўртача ойлик сув сарфи, ҳажми ва сатҳига асосланиб олиб борилади. Ўртача ойлик сув сарфи, ҳақиқий ҳажми суғориш даврига (март-сентябрь) камайтирилган тартибда ёзиб чиқилади:
И=Р∙(𝑛+И)∙100
бу ерда: И- камайтирилган тартибда ёзилган йиллардаги ҳисобланган йил
сони
Р- тахминий берилган хажми % да, ўртача сув билан таъминланган йил учун (Р=50%) юқори сув билан таъминланган йил (Р=25%) ва кам сув билан таъминланган йил учун (Р=75%)
𝑛-кузатилган йилларнинг умумий сони.
Хажми ўртача ойлик сув миқдорига, яъни суғориш даврига, аниқ, хақиқий 50,75 ва 25% лик таъминланган йиллардан олинади.50,75,25% таъминланган йиллар учун топилган йил сони, камайтириб ёзилган йиллар (ойлар, ўн кунликлар) тартибигатўғри келган сув сарфи манбанинг ҳисобланган сув сарфи деб қабул қилинади.
Мисол: манбанинг (дарёнинг) асосий гидропостида 10 йил учун ҳақиқий кузатилиб ёзиб олинган сув сарфи қуйидаги -жадвалда берилган:
10.1 жадвал. Манбада ҳақиқий кузатилган сув сарфи, м3/с
Йиллар
|
Август
|
I
|
II
|
III
|
2004
|
136
|
151
|
135
|
2005
|
146
|
138
|
145
|
2006
|
139
|
147
|
137
|
2007
|
145
|
135
|
144
|
2008
|
147
|
144
|
157
|
2009
|
143
|
146
|
140
|
2010
|
134
|
141
|
138
|
2011
|
132
|
132
|
130
|
2012
|
154
|
133
|
151
|
2013
|
151
|
152
|
133
|
10.1-жадвал. Сув манбадаги ҳақиқий кузатиб олинган 10 йиллик сув сарфини камайтирилган тартибда ёзиб олинади
10,2-жадвалКузатилган сув сарфларининг камайтирилган тартиби, м3/с
Тартиб
номери
|
Август
|
Эслатма
|
I
|
II
|
III
|
1.
|
154
|
152
|
157
|
|
|
2.
|
152
|
151
|
151
|
|
|
3.
|
147
|
147
|
149
|
25%
|
таъминланганлик
|
4.
|
146
|
146
|
145
|
|
|
5.
|
145
|
144
|
144
|
|
|
6.
|
143
|
141
|
140
|
50%
|
таъминланганлик
|
7.
|
139
|
138
|
137
|
|
|
8.
|
139
|
135
|
136
|
75 %
|
таъминланганлик
|
9.
|
134
|
133
|
133
|
|
10.
|
132
|
132
|
130
|
85% таъминланганлик
|
25, 50, 75, 85 % ли таъминланган сув сарфини қуйидаги формулалар орқали топамиз:
N=0,25(н+1) =0,25(10+1)=3 N=0,50(н+1)=0,50(10+1)=6 N=0,75(н+1)=0,75(10+1)=8 Н=0,85(н+1)=0,85(10+1)=9
бу ерда: н- кузатилган йиллар сони; Н- тартиб номери
Умуман тизимнинг суғориш қобилияти (𝑊м) қуйидаги формула билан аниқланади:
𝑊м
= 𝑆с , га;
Ḿ
бу ерда: 𝑆 с −март ва сентябрь ойлари давомида манбадан ўтадиган сув ҳажми, млн м 3;
Ḿ − ўртача 1 га экинларга бериладиган мавсум бўйича суғориш брутто меъёри м 3/га).
Сув манбанинг су ғориш қобилятини (𝑊 қ) қуйидаги формула билан топилади:
қ
𝑊 = 𝑆 ∙ 𝛼 ∙ 𝛽 ,
Ḿ
бу ерда: 𝑆 −мартдан сентябргача сув ҳажми йиғиндиси , млн м 3 :
𝛼 − сув ҳажмидан фойдаланиш мумкин бўлган ҳажмнинг коэффициенти
:
𝛽 −дарё бўлагининг фойдали иш коэффициенти (ФИК)
Тизимга олинадиган сув режаси хўжаликларда тузилган сувдан фойдаланиш режасига асосан тузилади. Туманнинг суғориш тармоқларихўжаликлар, боғламалар, каналлар, қулоқлар кўрсатилган харитасига ёки тўғри чизиқли чизмасига асосан тузилади. Туманнинг суғориш тармоқлари хўжаликлар, боғламалар, каналллар, қулоқлар кўрсатилган харитасига ёки тўғри чизиқли чизмасига асосан тузилади.
Хўжаликларда, сувдан фойдаланувчиларга керакли сув сарфини топиш учун далага бериладиган сув миқдори 𝑄 нет ва 𝑄 бр топилади. (Каналнинг охирида далага бериладиган сув миқдори (𝑄 нет) хисобланиб, каналнинг
бошидан олинаётган сув сарфи 𝑄бр
= 𝘘нет ; ёки каналнинг фойдали иш
𝜁фик
коэффициенти ( ξ ф.и.к) аниқланади.
𝜉 = 𝘘нет ,
𝑄бр
Умуман суғориш тармоқлари ФИК, шу тизимни ташкил қилган каналларнинг ФИК га кўпайтмасига тенг.
𝜉 = 𝜉мқ ∙ 𝜉мк−1 ∙ 𝜉1х ∙ 𝜉ик∙𝜉уч∙𝜉в.к ,
Ҳар қайси каналнинг ФИК умуман сув хўжалиги бошқармасининг ходимлари томонидан дала шароитида амалий иш жараёнида хақиқий қийматлар аниқланади.
Агарда каналларда йўқотиладиган сувнинг хақиқий миқдори аниқ бўлмаса, у ҳолда сувнинг хақиқий йўқотилган миқдори (С) қуйидаги формула билан аниқланади.
С=𝔖∙𝑄∙𝑃 ,
100
бу ерда; 𝓵- каналнинг ёки бўлагининг узунлиги, км;
𝔖 - каналнинг 1 км узунликдаги нисбий йўқотилган сув сарфи % км да . Қ – каналнинг сув сарфи м3/с;
“𝔖” нинг қиймати академик А.Н.Костиковнинг қуйидаги формуласи ёрдамида аниқланади.
𝔖= А ,
𝑄𝑚
бу ерда; “А” ва “м” коэффициентлари тупроқнинг сув ўтказувчанлик (ерга шимилиш) қобилиятига боғлиқ. Бу ҳолда ФИК қуйидагича топилади:
𝝵=1-𝔖∙𝑃 ,
100
Хўжаликлараро каналларни ФИК топишда С.А.Гришканни қуйидаги формуласидан ҳам фойдаланиш мумкин:
Ббу ерда: Кф – тупроқнинг сув шимиш қобилиятининг коэффициентига , м суткада.
Ер ости сувлари яқин бўлганда шимилишда йўқотилаётган сув миқдори
камаяди, бу ҳолда С.А.Гришкан формуласи қуйидагича ёзилади:
бу ерда; У- каналдаги сувнинг миқдорига ва ер ости сувларининг чуқурлигига қараб қабул қилинадиган тўғирловчи (ҳисобга олувчи) коэффициент.
Умуман каналлар тизими учун ФИК ни қуйидаги формула ёрдамида топиш мумкин:
𝜁𝛼
= 𝜁+𝛼𝑚−1,
𝛼𝑚
бу ерда: 𝜁𝛼 – топиладиган фойдали иш коэффициенти (Ф.И.К)
𝜁 – каналларнинг мақсимал Ф.И.К
α – Ф.И.К каналларни топилаётган сув сарфи канал ёки тизимни энг кўп сув миқдорига нисбати.
м – А.Н.Костяковнинг формуласидаги даражасини кўрсатадиган кўрсаткич, тупроқнинг сув шимиш қобилятига қараб 0,3...0,5 қабул қилиш мумкин.
Хўжаликнинг сув олишга берган талабномаси ва каналларда бефойда йўқотилган сув миқдорини ҳисобга олиб ҳар қайси ўн кунлик учун магистрал каналнинг бош қулоўидан (манбадан) олинадиган сув сарфи аниқланади. Хўжаликларга олинадиган сув миқдорини йиғиндиси ва ҳақиқий йўқотилган сув сарфини ҳисобга олиб, бош қулоқдан олинадиган сув миқдорига тўғри келади ёки 5% фарқ қилса, тизим сув билан яхши таъминланган ҳисобланади ва
ҳар қайси ўн кунликлар учун манбадан олинадиган сув сарфининг миқдори ва хажми учун жадвал тузилиб, сув тарқатиш шу жадвал бўйича олиб борилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |