Toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mikrobiologiya, virusologiya va

Tabiiy oziq muhitlar
asosan tuzli eritmalar asosida tayyorlaniladi va ularga odam va 
hayvonlar zardobi, amniotik suyuqlik va embrional ekstrakt qo’shiladi. 
Zardoblar sog’lom odam, ot, sigir, buzoq, tovuq, quyon va boshqalarning qon zardoblari 
ishladiladi. Zardoblar olingandan kiyin ularni hujayra kulturalariga toksik ta’sirga ega emasligi 
aniqlanadi va uzoq mutdat sovutkichlarda saqlanishi mumkin. 
Amnion suyuqligi homilador hayvonlardan, ayollardan aseptika qoidalariga rioya qilgan 
holda olinadi. Amnion suyuqligi rezina tiqinli flokonlarda sovutkichlarda saqlanadi. 
Embrional ekstraktlar asosan 10-12 kunlik tovuq yoki hayvonlar embrionidan tayyorlanadi. 
Embrion tanasi qondan tozalanib, maydalaniladi va teng hajmda biror tuzli eritma (ko’pincha 

---

107 
Xenks) qo’shiladi 30 minut sentrifuga (3000 aylanma/min.) qilinadi. Olingan cho’kma usti 
suyuqligi pipetkalar yordamida ajratib olinib muzlatkichlarda saqlanadi. 
Fermentativ gidrolizat saqlovchi oziq muhitlar. Ko’proq sut laktoalbuminining gidrolizati va 
kozein va shoxli hayvonlarni oqsil gidrolizatlari ishlatiladi. Bu gidrolizatlardan oziq muhit 
tayyorlashda ularga tuzli eritmalar va 2, 4 va 10% gacha zardoblar qo’shiladi. 
Sun’iy muhitlar. Bular ma’lum kimyoviy moddalardan tayyorlaniladi, shuning uchun ular 
doimiy va aniq tarkibga ega bo’ladi. Ular tabiiy moddalarga o’xshab ballast (begona oqsillar) 
tutmaydi. Bu muhitlar ancha murakkab tarkibga (aminokislotalar, vitaminlar, pirimidin, 
uglevodlar, mineral tuzlar va bosh. moddalar) ega bo’ladi. Bularga 199, Igla muhitlari kiradi. 
Hujayra kulturalari. 
Hujayra kulturasi odam, hayvonlar, yoki parandalar va boshqa 
biologik ob’ektlar to’qimasidan tayyorlanadi. Hujayra kulturasini tayyorlash quyidagi bir necha 
ketma-ket bosqichdan iborat: 
-
to’qimani olish, qondan, keraksiz to’qimalardan tozalash va maydalash. 
-
tripsin ta’sir ettirib, hujayralarni bir-biridan ajratish. 
-
hosil bo’lgan bir jinsli hujayralar suspenziyasini yuvib, tripsindan tozalash. 
-
tayyorlangan hujayra kulturalarini sanash va hujayrani ma’lum miqdordagi 
suspenziyasini tayyorlash. 
-
hujayra kulturalarini viruslarni undirishda qo’llaniladigan mahsus shisha probirka, flokon 
(matraslar) larda, hujayralarning o’sishini ta’minlab beradigan oziqli muhitlar qo’shib saqlash. 
Hujayra kulturalarini olishda va saqlashda yuqorida keltirilgan oziqli muhitlardan 
foydalaniladi. 
Hujayra kulturalarini bakteriyalar bilan ifloslanib qolmasligi uchun, hujayra kulturalari bilan 
ishlashda qa’tiy aseptik qoidalarga rioya qilgan holda maxsus steril bokslarda ish olib boriladi va 
tekshirilayotgan materiallardagi qo’shimcha mikroflorani ko’payib ketishini oldini olish 
maqsadida oziqli muhitlarga antibiotiklar qo’shiladi.
Hujayra kulturalarini tayyorlash usullari bo’yicha fiksasiyalangan to’qima bo’lakchalari 
kulturasi, bir qavatli, suspenziyalangan va organ kulturasi tafovut qilinadi. 
1) Bir qavatli hujayra kulturasi- kimyoviy neytral shisha, plastika laboratoriya idishlari 
yuzasiga bir qavat bo’lib ( monosloy) birikib oluvchi va ko’payuvchi hujayra kulturalaridir. 
Virusologiya amaliyotida eng ko’p qo’llaniladi. 
2) Suspenziyali hujayra kulturasi- oziqli muhitning hamma hajmida ko’payuvchi hujayralar 
yig’indisi bo’lib, ular har doim aylantiruvchi magnit yordamida aralashtirib turiladi. Bunday 
hujayra kulturalari virusologik amaliyotda vaksina preparatlari olishda qo’llaniladi. 
3) Fiksasiyalangan to’qima bo’lakchalari kulturasi- maydalangan to’qima bo’lakchalari 
tovuq plazmasiga solinadi. Plazmada hosil bo’lgan cho’kmaga to’qima bo’lakchalari 
fiksasiyalanadi. Uning ustiga antibiotiklar va Xenks eritmasi, embrion ekstraktidan tayyorlangan 
suyuq suspenziya qo’shiladi.1-2 kundan kiyin to’qima bo’lakchalari atrofida plazma fibrinlaridan 
hosil bo’lgan to’rda yangi hujayralar o’sa boshlaydi.
Fiksasiyalangan to’qima bo’lakchalari kulturasini olish va saqlash ancha murakkab jarayon 
bo’lganligi sababli bu usulda olingan hujayra kulturalarini bir qavatli hujayra kulturasi amaliyotda 
siqib chiqarmoqda. 
3) Organ kulturasi – Birlamchi strukturasi o’zgarmagan ma’lum organ bo’lakchalari yoki 
to’qima. Chegaralangan xolda qo’llaniladi. 
Hujayra kulturasi va ularni undirib olish jarayonida bir qancha o’nlab generasiyalar (bir 
ko’payish sikli) kuzatiladi. Hujayra kulturalarining hayot faoliyati saqlanib qoluvchi generasiya 
sonlariga qarab bo’linadi: birlamchi hujayra kulturalari, undiriladigan va yarim undiriladigan.