Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

 
 
 
 
24 - Ma’ruza 
Magnit orqali boshqariladigan tizimlar (sistemalar) biosamaradorligi 
Reja: 

---

70 
 
1.
 
Magnit orqali boshqariladigan tizimlar (sistemalar) haqida tushuncha  
2.
 
Magnit orqali boshqariladigan tizimlar (sistemalar) biosamaradorligi 
 
Asosiy matn 
Hozirgi  paytda  dorilarni  samaradorligini  oshirishda  magnit  maydonini  o‘rni  oshib  bormoqda. 
Qator ilmiy-tadqiqod izlanishlar natijalari magnit maydoni va uning yordamida boshqariladigan 
magnitli  dorilarni  samaradorligi  yuqori  bo‘lishi,  salbiy  reaksiyalarni  darajasi  kamayishi, 
terapiyaning 
unumdorligi 
(iqtisodiy 
tarafdan), 
yo‘naltirilganligi 
tasdiqlamoqda 
va 
―magnitofarmakologiya‖ yoki «magnitoterapiya»larni shakllanishiga asos bo‘ldi.
 
Ilmiy  tadqiqotlar  natijalariga  ko‘ra  magnit  maydoni  quyidagi  ijobiy  biotrop  xususiyatlarga  ega 
ekanligi aniqlandi: 
 - magnit maydoni yallig’lanish jarayonini kamaytiradi; 
 - sedativ, gipotenziv, og’riq pasaytiruvchi xususiyatlarga ega; 
 -  magnit  maydonning  antimikrob  ta‘siri  mikroorganizmlarning  ferment  sistemasini  ishdan 
chiqarish bilan bog’liq; 
 -  magnit  maydoni  turli  asab  kasalliklarni  (vegetativ  polinevritlar,  umurtqa  pog’onasi 
osteoxondrozlari) davolashda qo‘llaniladi; 
 - pereferik tomirlarda qon va limfa aylanishiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi; 
 -  magnit  maydonining  ta‘siri  natijasida  to‘qimalarning  trofikasi  (oziqlanishi)  va 
mikrotsirkulyasiya, regeneratsiya jarayonlari faollashadi; 
 - magnit maydoni immun sistemasiga ham ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. 
 Magnitli dori turini yaratishda qator muhim masalalar echilish lozim: 
 - mo‘’tadil magnitli to‘ldiruvchilarni tanlash; 
 - magnit maydoni manbasini qo‘llash; 
 - dorivor modda uchun mo‘’tadil dori shaklini yaratish; 
 - dori modda bilan magnitli to‘ldiruvchilarni mos kelishini o‘rganish; 
 -  yaratilgan  magnitli  dori  turini  magnitli  xususiyatlarini,  turg’unligini,  biosamaradorligini 
baholash. 
 Magnitli  to‘ldiruvchilar  (materiallar)  Umuman  olganda  magnitli  materiallar,  ularning  magnitli 
xosalariga ko‘ra, quyidagi guruhlarga tasniflanadi: 
 - ferromagnetiklar; 
 - antiferromagnetiklar; 
 - ferrimagnetiklar. 
 
Ferromagnetiklar 
Ferromagnetiklarga  temir,  nikel,  kobalt  elementlari  va  metallarning  turli  xil 
qotishmalari  kiradi  (masalan  intermetallik  brikmalar  –SmCo
5
  ,  SmCo
17 
-  kobalt  samariy 
qotishmalari) 
Eng 
keng 
tarqalgan 
ferromagnit 
materiallarga 
temir 
oksidi 
birikmalarititanomagnetit, 
maggemit 
(g-Fe
2
O
3
); 
sulfidli 
minerallardan- 
pirrotin. 
Antiferromagnetiklar
  Ularga  sulfidlar:  alabandin  (MnS),  troilit  (  FeS)  va  karbonatlar:  siderit 
(FeCO
3
 ) kiradi. 
 Ferrimagnetiklar
  Bularga  ferritlar,  granatlar  va  qator  qotishmalar  (yerda  kam  uchraydigan 
elementlar  saqlovchi).  Ularning  keng  qo‘llaniladigan  vakillari  magnetit  –  temir  ferriti  (Fe
2
O
3
 
FeO)  yoki  (Fe
3
O
4
 ). Magnetit - eng ko‘p ishlatiladigan magnit to‘ldiruvchi va kimyoviy usulda 
reaksiya natijasida olinadi:  
2 FeCl
3
 + FeCl
2
 + 8 NaOH

Fe
3
O
4

+ 8 NaCl + 4 H
2
O 
Lekin  magnetit  tabiatda  ham  uchraydi.  Ayrim  bakterialarni  magnetitni  sintez  qilish  qobiliyati 
bor.  Undan  tashqari  odamning  tanasida  ham  magnetit  uchrar  ekan.  Magnetitning  mutlaqo 
organizmga  bezarar  ekanligi  aniqlangan  (endogen  modda).  Undan  tashqari  magnetit  o‘zi 
bakteriostatik,  bakteritsid  xususiyatga  ega  ekanligi  ko‘rsatilgan.  Nisbatan  arzon  modda.  Shu 
guruhdagi  moddalarga  yana  bariy  geksaferriti  kiradi.  Uning  kimyoviy  formulasi:  VaO  6Fe
2
O
3
. 
Magnit maydoni manbalari Magnitoterapiyada doimiy (DMM) va o‘zgaruvchan (O‘MM) magnit 
maydonlari qo‘llaniladi. Shunga qarab turli magnit maydoni manbalari qo‘llaniladi.  
DMM  manbalari  sifatida  ferrit  bariy  (  VaO  6Fe
2
O
3
  ),  stronsiy  va  boshqa  metallar 

---

71 
 
keramikalaridan  tayyorlanadi.  NPO  ―Ferritda  (  Sankt-Peterburg  )  turli  xil  tibbiyot  magnitlar 
ishlab  chiqariladi:  ―MKM2-1-magnit  kolsevoy  meditsinskiy  dvupolyusnoy;  ―MDM2-1- 
magnit  diskoviy  meditsinskiy  dvupolyusnoy;  ―MPM2-1  magnit  plastinchatiy  meditsinskiy 
dvupolyusnoy; Oxirgi yillada DMM manbalari sifatida elastik magnitlar taklif etilgan  
O‘MM  magnit  maydonlari  sifatida  ―Polyus  –1,  ―Polyus-2,  ―Polyus-101,  ―Magniter, 
―Mag-30, ―Gradient-1, ―PDMP01, ―Polemig, ―Alimp-1‖apparatlari qo‘llaniladi. 
 Elastik magnitlar (EM). 1980 yillardan boshlab elastik magnitlar -EM ishlab chiqariladi. EMlar 
bu  murakkab  tarkibli  materiallar.  Ular  tabiiy  yoki  siloksan  kauchuk,  vinilpirrolidon  va  har  xil 
magnitli  to‘ldiruvchilardan  tashkil  topgan  bo‘ladi.  Asosan  ularning  tarkibiga  bariyli  ferrit  -  Ba 
Fe
12
O
19
 yoki kobaltsamariy qotishmalari - SmCo
5
 kiritiladi. EMlar yuqori elastik xususiyatlarga 
ega bo‘lib, toksik reaksiyalardan holis bo‘lganligi uchun ular sirtga va odamning tanasiga kiritish 
uchun  ham  ishlatiladi.  Sirtga  qo‘llaniladigan  EMlar  applikator  sifatida  bo‘lib  parda,  uzuk, 
marjon,  bilakuzuk,  kamar  va  shu  shakllarida  bo‘lish  mumkin  va  tananing  kerakli  joyiga 
o‘rnatiladi.
 
Magnit  maydonining  ijobiy  biotrop  xususiyatlari  aniqlangandan  so‘ng  uni  yordamida  qator 
xastaliklarni  davolashni  samaradorligi  oshdi.  Hozirgi  paytda  magnitli  tashuvchilar  yordamida 
dorilarni  tanada  transportlash  imkoniyati  tug’iladi.  Magnitli  moddalar  magnitli  dori  turlari 
tarkibiga  to‘ldiruvchi  yoki  tashuvchi  sifatida  kiritilish  mumkin.  Agar  magnitli  modda  magnitli 
dori turiga ― toza‖  holda,  ya‘ni
 
polimerlar,  oqsillar  bilan  bog’lanmagan  holda  kiritilsa  unda  u 
magnitli tashuvchi ( nositel) vazifasini bajaradi. Masalan shu yo‘l bilan adriablastinning magnitli 
suspenziyasi  olingan  (magnetit  va  karbonil  temir  magnitli  materiallar  asosida).  Yuqori  dispers 
temir  yordamida  tanada  tiroksinni  transportlash  taklif  etilgan.  Ko‘pincha  magnitli  materiallar 
turli  polimerlar  yoki  oqsillar  bilan  bog’langan  holda  qo‘llaniladi.  Polimerlar  sifatida 
gidroksipropilsellyuloza, dekstran, dekstrin, PAA, poliglutaraldegid, poliakril kislotaning natriyli 
tuzi,  oqsilar  sifatida  esa-albumin  qo‘llaniladi.  Masalan  albumin  yordamida  monomitsin  S 
saqlovchi  ferromagnitli  mikrosferalar  olingan.  Hozirgi  paytda  farmatsiya  amaliyotida  har  xil 
magnitli  dori  turlari  taklif  qilingan:  suyuq,  yumshoq,  qattiq.  Ularni  quyidagicha  tasniflash 
mumkin: 
 1. Magnitli suyuqliklar: eritmalar, magnitoreologik osilmalar va emulsiyalar;  
2. Magnitli yumshoq dori turlari: magnitli surtmalar, shamchalar, kapsulalar, plastirlar;  
3. Magnitli mikrokapsulalar; 
 4. Magnitli liposomalar. 
 Magnitli tuldiruvchilar yordamida qator samaradorli magnitli dorilar yaratilmoqda: 
 -  magnitli  surtmalar  (metiluratsil  va  dioksidin  saqlovchi)  magnetit  yordamida  vazelinlanolin  , 
kollagen, metilsellyuloza asoslarida; 
 - magnitli rektal dori turlari (metiluratsil, parmidin, novokain saqlovchi) ferrit bariy yordamida 
vitepsol,  kakao  moyi,  PE  asoslarida;  magnitli  suyuqliklar  (rentgenokontrast  magnitli  suyuqlik 
magnetit yordamida olingan). Masalan, maxsus rentgenologik ferromagnit suyuqligini yaratishda 
uning  tarkibiga  15%  magnetit,  9,9%  olein  kislotasi,  37,5%  yodolipol  (yodlangan  kungaboqar 
moyi) va 37,5% zaytun moyi kiritilgan. Magnitli suyuqlikning texnologiyasi  
1. Ferrofazani kolloid zarrachalarini hosil qilish:FeCL
3
 va FeSO
4
 alohida suvda (150 ml suvda) 
eritish;  
2. Eritmalarni bir biri bilan aralashtirish va NH
4
OH qo‘shish;  
3.  Hosil  bo‘lgan  Fe
3
O
4
  cho‘kmasini,  1  soat  o‘tgach,  suv  bilan  yuvish  va  SFM-olein  kislotasi 
qo‘shib, aralashtirish; 
 4. Hosil bo‘lgan aralashmaga yodolipol qo‘shib, suv hammomida 30 daqiqa davomida qizitish; 
 5. Suvli fazadan tozalash va 100
0
C gacha isitib, zaytun moyi qo‘shish va aralashtirish;  
6. Ultra tovush yordamida ishlov berish  
Magnitli  dori  turlarini  ahamiyati  onkologiya  sohasida  qo‘llaniladigan  preparatlarni 
samaradorligini  oshirishda  yanada  oshadi.  Bunga  sabab-  sitostatik  preparatlarni  asosiy  qismini 
shish  zonasida  lokallashtirish  imkoniyati  bo‘ladi.  P.A.Gersen  nomidagi  Moskva  onkologiya 
ilmiy-tekshirish institutida sitostatik preparatlarni yo‘naltirilgan ravishda shish atrofiga yetkazish 

---

72 
 
uchun magnitli dorilarni yaratish usuli taklif etilgan. Bunda dori modda yuzasi juda ham yupqa 
temirli  parda  bilan  qoplanadi  (vakuum  plazmokimyoviy  moslamasida).  Olingan  magnitli 
preparatlar  qon  orqali  shish  yoniga  bog’langan  magnitli  povyazka  yordamida  lokallashtiriladi. 
Shishga  qarshi  qo‘llaniladigan  doksorubitsin  antibiotikini  samaradorligini  oshirib  uni  toksik 
reaksiyalarni 10 marta kamaytirish uchun uning magnitli shakli yaratildi. Buning uchun maxsus 
«Sefesorb-2»  nomli  magnitli  sorbentga  antibiotik  sorbsiya  qilingan.  Sorbent    44%  temir,  55% 
uglerod,  1%  boshqa  qo‘shimchalardan  iborat  va  zarrachalarning  katta-kichikligi  0,6-1  mkm 
bo‘lib ular gidrozol shaklida yaratilgan. Rossiyalik olim N.A.Brusensov tomonidan magnit orqali 
boshqariladigan  preparat-  –  dekstranferrit  yaratilgan  bo‘lib,  u  qator  onkologik  kasalliklarni 
davolashda keng qo‘llaniladi. 

 Magnitli dori turlarini yaratish quyidagi masalalarni yechilishiga 
imkoniyat beradi: 1. rentgenologik tekshirishlarni o‘tkazish; 
 2. mikrotsirkulyasiya va qon aylanish tezligini aniqlash; 
 3. a‘zolarga dorivor moddalarni yo‘naltirilgan ravishda yetkazish; 
 4. shikastlangan a‘zo yoki to‘qimalar yonida dorivor "depo"larni hosil qilish va dori moddalarni 
uzaytirilgan ta‘sirini ta‘minlash; 
 -  peroral  magnitli  dori  turlari  yordamida  oshqozon-ichak  kasalliklarni  davolash;  -umurtqa 
pog’onasi  osteoxondrozlarini  davolashda  qo‘llaniladi.  Magnitli  dorilar  tarkibiga  kiritilgan 
magnitli to‘ldiruvchini tabiatiga ko‘ra quyidagicha tasniflanadi: 
 1.  A  turdagi  preparatlar.  Ularni  yaratishda  yuqori  dispersli  karbonil  temir  zarrachalari  dispers 
fazani  tashkil  etadi.  Dispersion  muhit  sifatida  esa  –suvli  eritmalar,  fiziologik  eritma,  25% 
albumin eritmasi, defibrinlangan jonivorlarning qoni qo‘llaniladi.  
2.  B  turdagi  preparatlar.  Ularni  yaratishda  yuqoridispersli  ferritlar  qo‘llaniladi  (magnetit,  bariy 
geksaferriti).  
Magnitli dori turlar quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha rivojlanmoqda: 
 1. Magnit maydonining odam organizmiga biologik ta‘sir mexanizmlarini chuqur o‘rganish; 
 2. Mo‘ta‘dil magnitli dori turlarini yaratish;  
3. Magnitli to‘ldiruvchilarni kengaytirish;  
4. Magnit maydonining dori moddalarning farmakologik faoliyatiga ta‘sirini o‘rganish.