Тошкент давлат юридик университети фуқаролик ҳУҚУҚИ дарслик II қисм

5 §. Илмий текшириш, тажриба конструкторлик ва
технология ишлари пудрати

Фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар тизимида илмий-текшириш, тажриба-конструторлик ва технология ишлари пудрати (ИТТКТП) шартномаси алоҳида аҳамиятга эга. Мазкур шартнома ФКнинг 37-боби 5-параграфида ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинган бўлсада, ИТТКТП шартномасининг предмети, унинг хусусиятлари, шартнома тузиш, бажариш ва шартномани бажариш натижаларининг ҳуқуқий мақомини белгилаш нуқтаи-назаридан ушбу шартноманинг ФКда жойлашиши, унинг номланиши ва ҳуқуқий тартибга солиниши бўйи­ча ҳуқуқий адабиётларда турли фикрлар мавжуд. Баъзи мутахассис­лар мазкур шартномани пудрат шартномаларига мансублигини таъкидлаб, ФКнинг 37-боби 5-параграфида ушбу шартнома жойлаштирилишини мақсадга мувофиқ, - деб ҳисоблашса²¹, бошқа мутахассислар ИТТКТП шартномасини ФКда ўрнини белгилаш ва пудрат шартномасининг бир тури сифатида белгилашни муваффақиятли чиқ­маганлигини таъкидлашади. Уларнинг фикрича, пудрат ишларидан илмий-тадқиқот ишларининг асосий фарқи шундан иборатки, агарда пудрат шартномасининг предмети ҳар доим муайян натижа бўлса, илмий-тадқиқот ишларида кўп ҳолларда фаолият ўзи ҳисобланади, пудрат шартномасида натижага нисбатан мулк ҳуқуқи буюртмачига ўтса, илмий тадқиқот ишлари натижалари аксарият ҳолларда интеллектуал мулк-ҳуқуқий режимига бўйсунади. Шу билан бирга ФКнинг 37-боби 1-параграфидаги пудрат тўғрисидаги умумий қоидаларни ИТТКТП шартномаларига ҳам қўллаш мақсадга мувофиқ эмас²².

Албатта мазкур вазиятда иккинчи фикрга қўшилган ҳолда, ИТТКТП шартномасининг Россия Федерация ГКдаги каби алоҳида бобда ифодаланиши мақсадга мувофиқ бўлишини таъкидлаш лозим.
ФКнинг 693-моддасига мувофиқ, илмий-текшириш ишлари пудрат шартномаси бўйича пудратчи (ижрочи) буюртмачи берган вазифада кўрсатилган илмий текширишларни амалга ошириш, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрат шартномаси бўйича эса - янги буюм намунасини, унга тегишли конструкторлик ҳужжат­ларини, янги технологияни ишлаб чиқиш ёки намуна нусхасини тайёрлаш мажбуриятини олади. Бунда буюртмачи пудратчига (ижрочига) техникавий топшириқ бериш, ишни қабул қилиб олиш ва унинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олади.
Пудратчи билан тузилган шартнома тадқиқот олиб бориш, намуналар ишлаб чиқиш ва тайёрлашнинг бутун жараёнини ҳам, уларнинг айрим босқичларини (элементларини) ҳам қамраб олиши мумкин.
Мазкур шартномада бир вақтнинг ўзида бир-биридан фарқ қи­лувчи, лекин муайян умумийликка эга бўлган бир неча фаолият тури ва у асосида амалга оширилиши керак бўлган ишлар кўрсатиб ўтилган. Яъни:
- илмий-текшириш ишлари;
- тажриба-конструторлик ишлари;
- технология ишлари.
Фуқаролик қонунчиликда фаолият мазкур турларининг тушунчаси берилмаган. Бироқ, илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик, технология, илмий-тадиқоқот фаолиятига қуйидагича таъриф бериш мумкин:
илмий (илмий-тадқиқот) фаолият – янги билимлар яратишга ва уларни татбиқ этишга йўналтирилган фаолият бўлиб, улар жумласига:
- фундаментал илмий тадқиқотлар – инсон, жамият ва атроф табиий муҳитнинг тузилиши, амал қилиш ва ривожланишининг асосий қонуниятлари тўғрисидаги янги билимларни яратишга қаратилган эксперименталь ва назарий фаолият;
- амалий илмий тадқиқотлар – амалий мақсадларга эришиш ва аниқ амалий вазифаларни ечимини топиш бўйича энг мақбул, янги билимларни қўллашга қаратилган фаолият.
Илмий-техникавий фаолият – технологик, инженерлик, иқтисо­дий, ижтимоий, инсонпарварлик ва бошқа муаммоларнинг ечимини топиш, фан, техника ва ишлаб чиқаришни ягона тизим сифатида амал қилишини таъминлаш бўйича янги билимларни яратиш ва қўллашга қаратилган фаолият.
ИТТКТП шартномаси ўзнинг ҳуқуқий табиатига кўра, икки томонлама, консенсуал ва ҳақ бараварига тузиладиган шартнома ҳисобланади.
ИТТКТП шартномасини тартибга солишда интеллектуал мулк ҳуқуқи қоидалари қўлланилади. Зеро, мазкур шартнома асосида пудратчи амалга ошираётган ишлар илмий-ижодий фаолият ҳисоблана­ди, яратилган натижалар эса аксирият ҳолларда интеллектуал мулк объектлари жумласига киради. ФКнинг 702-моддасига мувофиқ, илмий-текшириш ишлари ёхуд тажриба-конструкторлик ва технология ишлари шартномалари асосидаги муносабатлар ФК билан бир қатор­да, илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари шартномалари тўғрисидаги қонун ҳужжатлари билан ҳам тартибга солинади.
Ушбу шартномада пудратчи сифатида одатда илмий-текшириш институтлари, университет ва институтлар, тажриба-конструкторлик, ихтирочилик бюролари, илмий ходимлар, муайян билим ва малакага эга бўлган фуқаролар иштирок этишлари мумкин. Ҳозирги кунда мамлакатимизда илмий-тадқиқот ишлари асосан Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси қошидаги илмий-текшириш институтлари ва таълим муассасалари томонидан грант контрактлари орқали амалга оширилмоқда.
Қонун ҳужжатларида мазкур шартнома субъектлари доираси бевосита чекланмаган. Бироқ, муайян турдаги илмий-текшириш ишларини олиб бориш учун тегишли лицензияга эга бўлиш талаб этилади. Масалан, “Амалга оширилиши учун лицензиялар талаб қилинади­ган фаолият турларининг” Рўйхатига мувофиқ, ионлаштирувчи нурланиш манбалари билан муомалада бўлинадиган соҳалардаги илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлари, ионлаштирувчи нурланиш манбаларини лойиҳалаштириш, барпо этиш ва уларга хизмат кўрсатиш, улар учун технологик асбоб-ускуналар, радиациядан ҳимояланиш воситаларини ясаш ва тайёрлаш учун тегишли лицензияга эга бўлиш талаб этилади.
Шу билан бирга баъзи ҳолатларда амалга оширилиши кўзда тутилаётган илмий-текшириш ишлари учун тегишли лецинзияга эга бўлиши ёки ваколатли давлат органларининг топшириғи асосида амалга оширилиши кўзда тутилади.
ИТТКТП шартномасининг предметини илмий текширишларни амалга ошириш, янги буюм намунасини, унга тегишли конструкторлик ҳужжатларини, янги технологияни ишлаб чиқиш ёки намуна нусхасини тайёрлаш ишлари ташкил этади.
Пудратчи илмий текширишларни шахсан ўзи олиб бориши шарт. Агар илмий-текшириш ишлари пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, у буюртмачининг розилиги билан шартномани бажаришга учинчи шахсларни жалб қилишга ҳақли.
Пудратчи тажриба-конструкторлик ва технология ишларини бажарган вақтида, агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, уни бажаришга учинчи шахсларни ёрдамчи пудратчи сифатида жалб қилишга ҳақли. Бундай ҳолларда пудратчи бош пудратчи ҳисобланади.
Агар илмий-текшириш ишлари ёхуд тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, тарафлар шартнома нарсасига, уни бажариш жараёни ва олинган натижаларга доир маълумотларнинг махфийлигини таъминлашлари шарт. Махфий деб ҳисобланадиган маълумотлар ҳажми шартномада белгилаб қўйилади. Пудратчи буюртмачининг ёзма розилиги билан мазкур шартномалар бўйича бажарилган ишларнинг натижаларини патентлашга ҳақли.
Илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрат шартномаларидаги тарафлар иш натижаларидан, шу жумладан ҳуқуқий муҳофазага лойиқ натижалардан шартномада назарда тутилган доирада ва шартларда фойдаланиш ҳуқуқига эга.
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, буюртмачи ўзига пудратчи томонидан берилган иш натижаларидан, шу жумладан ҳуқуқий муҳофазага лойиқ натижалардан фойдаланиш ҳуқуқига эга, пудратчи эса, ўзи олган натижалардан ўз эҳтиёжлари учун фойдаланишга ҳақли.
Пудратчига (ижрочига) техникавий топшириқ бериш, ишни қабул қилиб олиш ва унинг ҳақини тўлаш билан бирга, ИТТКТП шартномасига мувофиқ буюртмачининг мажбуриятлари яна қуйида­гилардан иборат бўлади:
- пудратчига техникавий топшириқ бериши ва у билан ишлар дастурини (техника-иқтисодий параметрларни) ёки мавзусини келишиб олиши;
- пудратчига ишларни бажариш учун зарур ахборотни топшириши;
- бажарилган ишларни қабул қилиб олиши ва уларнинг ҳақини тўлаши шарт.
Мазкур шартномада пудратчининг мажбуриятлари сифатида қуйидагилар назарда тутилиши мумкин:
- буюртмачи билан келишилган дастур (техника-иқтисодий параметрлар)га ёки мавзуга мувофиқ ишларни бажариши ва натижасини шартномада назарда тутилган муддатда буюртмачига топшириши;
- интеллектуал мулкни ҳуқуқий муҳофаза қилиш билан боғлиқ талабларга риоя этиши;
- бажарилган ишларда ўзининг айби билан йўл қўйилган, буюртмачининг техникавий топшириғида ёки шартномада назарда тутилган техника-иқтисодий параметрлардан чекинишга олиб келиши мумкин бўлган камчиликларни ўз кучи билан ва ўз ҳисобидан бартараф этиши;
- кутилаётган натижаларни олиш мумкин эмаслиги ёки ишларни давом эттириш мақсадга мувофиқ эмаслиги аниқланган тақдирда, бу ҳақда буюртмачини дарҳол хабардор қилиши;
- бундай шартномалар асосида топширилган натижаларга учинчи шахсларда алоҳида ҳуқуқлар йўқлиги ҳақида буюртмачига кафолат бериши шарт.
Агар илмий-текшириш ёхуд тажриба-конструкторлик ва технология ишлари шартномаларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, пудратчи:
- ишларни бажариш жараёнида қўлга киритилган илмий-техни­кавий натижаларни буюртмачининг розилигисиз эълон қилмаслиги;
- ишларни бажариш жараёнида қўлга киритилган ҳуқуқий муҳо­фазага лойиқ натижаларни ҳимоя қилиш чораларини кўриши ва бу ҳақда буюртмачини хабардор қилиши;
- буюртмачига бажарилган ишларда қўлланилган ҳуқуқий муҳо­фазага лойиқ илмий-техникавий натижалардан фойдаланиш ҳақидаги махсус лицензияни бериши шарт.
Агар илмий-текшириш ишлари жараёнида пудратчига боғлиқ бўлмаган ҳолатлар оқибатида натижага эришиш мумкин эмаслиги маълум бўлса, буюртмачи шартномада назарда тутилган натижаларга эришиб бўлмаслиги аниқлагунча амалга оширилган ишлар қиймати­ни тўлаши шарт, аммо бу қиймат шартномада кўрсатилган ишлар баҳосининг тегишли қисмидан ортиқ бўлмаслиги лозим.
Агар тажриба-конструкторлик ва технология ишларини бажариш жараёнида пудратчи айбдор бўлмагани ҳолда ишни давом эттириш мумкин эмаслиги ёки мақсадга мувофиқ эмаслиги маълум бўлса, буюртмачи пудратчининг харажатларини тўлаши шарт.
Пудратчи илмий-текшириш ишлари ёхуд тажриба-конструктор­лик ва технология ишлари шартномасини умуман ва тегишли даражада бажармаганлиги учун, агар шартноманинг бузилишида ўзининг айби йўқлигини исбот қилмаса, буюртмачи олдида жавобгар бўлади.
Агар шартномада ўзгача тартиб назарда тутилмаган бўлса, буюртмачининг ишлар қиймати доирасида кўрган реал зарарини пудратчи қоплаши шарт.