Toshkent davlat yuridik universiteti davlat huquqi va boshqaruvi kafedrasi

sohasida  kamsitishga  qarshi  kurash  to’g’risida”  Konvensiya,  “Irqiy 

kamsitishning  barcha  shakllarini  tugatish  to’g’risida”gi  Xalqaro  konvensiya, 

“Bola  huquqlari  to’g’risida”gi  Konvensiya,  “Vena  deklaratsiyasi  va  Harakat 

dasturi”  (Inson  huquqlari  bo’yicha  Jahon  konferentsiyasi  tomonidan

 

1993  yil  25 

iyunda  qabul  qilingan),  “Bag’rikenglik  tamoyillari  deklaratsiyasi”  va  albatta 

Birlashgan millatlar tashkilotining Nizomi.  

Vijdon erkinligi – insonning ajralmas huquqlaridan biridir. “Inson huquqlari 

umumjahon  Deklaratsiyasi”ning  18  va  19-moddalarida  vijdon  erkinligi  masalasi 

o’z ifodasini to’gan. Unda shunday deyiladi: 

Har bir inson fikr, vijdon va din erkinligi huquqiga egadir. Bu huquq o’z dini 

yoki  maslagini  o’zgartirish  erkini,  o’z  dini  yoki  maslagiga  yakka  tartibda  yoki 

boshqalar  bilan  birgalikda,  ta’limot,  toat

‐ibodatda  hamda  diniy  rasm‐rusumlar  va 

boshqa  shunga  o’xshash  marosimlarni  ado  etishda  xaloyiq  bilan  birgalikda  yoki 

xususiy tarzda e’tiqod erkinligini qamrab oladi. 

Har  bir  inson  maslak  erkinligiga  va  bularni  erkin  ifodalash  huquqiga  egadir. 

Ushbu  huquq  hech  bir  xalalsiz  o’z  maslaklariga  rioya  etish  erkinligini  va  axborot 

va  g’oyalarni  har  qanday  vositalar  bilan  hamda  davlat  chegaralaridan  mustaqil 

---

51 

 

tarzda qidirish, olish va tarqatish erkini qamrab oladi

1

. 

Konstitutsiyamizda  vijdon  erkinligi  masalasiga  bag’ishlangan  moddaning 

o’rin egallashi  muhim ijobiy ahamiyatga ega. Mamlakatimizda vijdon erkinligi va 

diniy  e’tiqod  erkinligi  masalalari  Asosiy  qonunimiz,  "Vijdon  erkinligi  va  diniy 

tashkilotlar  to’g’risida"gi  (yangi  tahriri)  Qonun  va  boshqa  qonunchilik  hujjatlari 

bilan  tartibga  solinadi.  Tilga  olingan  Qonunning  31-moddasida  belgilanishicha, 

vijdon erkinligi –  fuqarolarning  har qanday dinga e’tiqod qilish  yoki  hech qanday 

dinga e’tiqod qilmaslikdan iborat kafolatlangan konstitutsiyaviy huquqidir. Fuqaro 

o’zining  dinga,  dinga  e’tiqod  qilishga  yoki  e’tiqod  etmaslikka,  ibodat  qilishda, 

diniy  rasm-rusumlar  va  marosimlarda  qatnashishi  yoki  qatnashmaslikka,  diniy 

ta’lim olishga o’z  munosabatini belgilayotgan paytda  uni  u  yoki bu tarzda  majbur 

etishga yo’l qo’yilmaydi. 

“Fuqarolik  va  siyosiy  huquqlar  to’g’risida”gi  xalqaro  Paktda  ham  u  qaysi 

davlat  fuqarosi  bo’lishidan  qat’iy  nazar  vijdon  va  din  erkinligi  ta’minlanishi 

belgilangan bo’lib, ya’ni:   

— 

Har bir inson fikr, vijdon va din erkinligi huquqiga ega. 

— 

Ushbu  huquq  o’z  ixtiyori  bilan  o’ziga  ma’qul  dinni  qabul  qilish  va 

e’tiqod qilish erkini,  yakka  holda, shuningdek boshqalar bilan birgalikda, oshkora 

yoki  xususiy  tartibda  sig’inishga  borishga,  diniy  va  boshqa  urf-odatlarni  va 

marosimni bajarish erkini ham o’z ichiga oladi. Hech kim o’z ixtiyoriga ko’ra o’z 

dini  va  e’tiqodiga  ega  bo’lish  yoki  qabul  qilish  erkini  kamsitadigan  majburiy 

holatga duchor etilmasligi lozim. 

— 

Din  yoki  e’tiqodga  sig’inish  erkiga  faqat  qonun  bilan  belgilangan  va 

jamoat  xavfsizligini,  tartibini,  salomatligi  va  axloqini  saqlash  uchun,  shuningdek 

boshqa shaxslarning asosiy huquqlari va erkini muhofaza etish uchun zarur bo’lgan 

cheklashlar bilangina daxl qilinish mumkin. 

— 

Mazkur  Paktda  ishtirok  etuvchi  davlatlar  ota-onalarning  va  tegishli 

                                            

1

  Inson huquqlari  umumjahon    deklaratsiyasi   (BMT  Bosh  Assambleyasi  tomonidan  1948  yil  10  dekabr  da  qabul 

qilingan) 18

‐19 moddalari. // www.google.ru 

---

52 

 

hollarda  qonuniy  vasiylarning  o’z  bolalarini  o’z  shaxsiy  e’tiqodiga  muvofiq  diniy 

va axloqiy tarbiyalash erkini hurmat qilish majburiyatini oladi”

1

. 

Ba’zi  mamlakatlarda  yoki  joylarda  kam  soni  ya’ni  mamlakat  aholisining 

uncha  ko’p  bo’lmagan  qismini  tashkil  qiluvchi  millat  va  elat  vakillari  mavjud 

bo’lib, ularning huquqlari ham hamma bilan bir xilda to’la ta’minlanishi lozimligi 

ham ushnu hujjatda batafil tarzda bayon qilib o’tilgan. Unda shunday deyiladi: 

“Etnik,  din  va  til  jihatdan  ozchilikni  tashkil  etuvchi  shaxslar  guruhi  mavjud 

bo’lgan  mamlakatlarda,  o’sha  shaxslarga  o’z  guruhining  boshqa  a’zolari  bilan 

birgalikda  o’z  madaniyatidan  foydalanish,  o’z  diniga  sig’inish  va  rasm-rusmlarini 

bajarish  huquqi,  shuningdek  ona  tilidan  foydalanish  huquqi  rad  etilishi  mumkin 

emas”

2

.  Bundan  tashqari  yana  Vena  deklaratsiyasi  va  Harakat  dasturi  (Inson 

huquqlari  bo’yicha  Jahon  konferentsiyasi  tomonidan

 

1993  yil  25  iyunda  qabul 

qilingan)  ham  ozchilikni  tashkil  etuvchi  millatlarning  huquqlari  yana  bir 

kafolatlovchi  hujjat  deyishimiz  mumkin.  Chunki  unda,  “Ozchilikka  tegishli 

bo’lgan  shaxslarning  inson  huquqlari  rag’batlantirilishi  va  himoya  qilinishining 

muhimligini  hamda  bu  rag’batlantirish  va  himoya  qilishning  bunday  shaxslar 

yashaydigan  davlatlarning  siyosiy  va  ijtimoiy  barqarorligiga  qo’shgan  hissasini 

hisobga olib:

 

Inson  huquqlari  bo’yicha  Jahon  konferentsiyasi  davlatlarning  ozchilikka 

mansub  bo’lgan  shaxslar  insonning  barcha  huquqlarini  va  asosiy  erkinliklarini 

biror-bir  kamsitishsiz  va  Birlashgan  Millatlar  Tashkilotining  Milliy  va  etnik 

ozchilikka,  dini  va  tiliga  ko’ra  ozchilikka  mansub  bo’lgan  shaxslarning  huquqlari 

to’g’risidagi  Deklaratsiyasiga  muvofiq  qonun  oldida  to’liq  tengligi  asosida  to’liq 

darajada va samarali amalga oshirish majburiyati ta’minlanishini tasdiqlaydi. 

Ozchilikka mansub bo’lgan shaxslar o’z madaniyati mevalaridan foydalanish, 

o’z diniga e’tiqod qilish va diniy urf-odatlarni ado etish, shuningdek o’z ona tilidan 

                                            

1 

1966 yil 19 dekabr “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risida”gi xalqaro pakt 18-modda. // www.google.ru 

2

 1966 yil 19 dekabr “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risida”gi xalqaro pakt 27-modda. // www.google.ru 

---

53 

 

erkin  va  aralashuvsiz  yoki  biror-bir  kamsitishsiz  xususiy  hayotida  va  ommaviy 

ravishda foydalanish huquqiga egadir”

1

. 

Shu o’rinda bugungi kunda vidon erkinli haqida so’z ketganga ko’p dinga ega 

bo’lgan mamlakatlar bilan bir qatorda mamlakat hududida yashovchi turli millat va 

elat  vakillari  haqida  ham  so’z  yuritishi  firimcha  to’g’ri  bo’ladi.  Hozir  bunda 

mamlakat  hududi  o’z  fuqarolaridan  tashqari  chet  el  fuqarolari  va  fuqaroligi 

bo’lmagan shaxslar ham istiqomat qilib, tinch-totuv yashab kelishmoqda. Ularning 

huquqlari  ham  mamlakat  fuqarolari  kabi  teng  asoslarda  ta’minlanib,  himoya 

qilinadi.  Xalqaro  huquqda  ham  shunday  rasmiy  hujjat  mavjudki  u  irqiy  nizolarni 

kelib chiqishini oldini olish  maqsadida qabul qilingan bo’lib, bu  hujjat  1966  yil  7 

mart  “Irqiy  kamsitishning  barcha  shakllarini  tugatish  to’g’risida”gi  xalqaro 

konventsiya  hisoblanadi.  Uning  5-moddasida  shunday  deyiladi:  Ushbu 

Konventsiyaning  2-moddasida  bayon  etilgan  asosiy  majburiyatlarga  muvofiq, 

ishtirokchi  davlatlar  irqiy  kamsitishni  uning  barcha  shakllarida  taqiqlash  va 

yo’qotishga  hamda  har  bir  odamning  irqi,  tana  rangi,  milliy  yoki  etnik  nasabidan 

qat’i  nazar, ayniqsa quyidagi  huquqlarni amalga oshirishga  nisbatan qonun oldida 

teng huquqligini ta’minlash majburiyatini oladilar: 

v) fikrlash, vijdon va din erkinligi huquqi. 

Bundan  ko’rishimiz  mumkinki,  irqiy  kamsitishlar  yo’l  qo’ymaslik  va 

mamlakat  hududidagi  barcha  fuqarolarni  vijdon  va  din  erkinligi  mamlakat 

tomonidan kafolatlanishi lozimligini anglatadi. 

1960  yil  14  dekabrda  qabul  qilingan  “Ta’lim  sohasida  kamsitishga  qarshi 

kurash  to’g’risida”  konvensiyada  ham  kamsitishni  ta’lim  sohasida  ham  yo’l 

qo’yilmaslik bayon qilingan bo’lib, jimladan: 

1.  Ushbu  Konventsiyaning  tomonlari  bo’lgan  davlatlar  shunday  deb 

hisoblaydilar: 

a)  ta’lim  inson  shaxsini  to’la  rivojlantirishga  va  inson  huquqlari  bilan  asosiy 

                                            

1

 Vena deklaratsiyasi va Harakat dasturi (Inson huquqlari bo’yicha Jahon konferentsiyasi tomonidan

 

1993 yil 25 

iyunda qabul qilingan) 19 modda. // www.google.ru 

---

54 

 

erkinliklarini  ko’proq  hurmat  qilishga  qaratilishi  kerak;  u  hamma  xalqlar  va 

hamma  irqiy  yoki  diniy  guruhlar  o’rtasida  o’zaro  tushunishga,  sabr-toqat  va 

do’stlikka,  shuningdek,  Birlashgan  Millatlar  Tashkilotining  tinchlikni  saqlash 

yuzasidan faoliyatini rivojlantirishga ko’maklashmog’i lozim; 

b)  ota-onalar  tegishli  hollarda,  qonuniy  vasiylar,  birinchidan,  har  bir 

davlatning  qonunlari  belgilagan  doirada  o’z  bolalarini  davlatnikiga  emas,  balki 

vakolatli  ta’lim  organlari  tomonidan  ko’rsatilgan  yoki  tasdiqlangan  minimal 

talablarga  javob  beradigan  boshqa  o’quv  yurtlariga  erkin  jo’natish  imkoniyatiga 

ega  bo’lishlari  va  ikkinchidan,  ularning  o’z  e’tiqodlariga  muvofiq  ravishda 

bolalarning  diniy  va  ma’naviy  tarbiyasini  ta’minlashlari  kerak;  alohida  olganda 

hech  kimga  va  yaxlit  olganda  hech  bir  shaxslar  guruhiga  ularning  e’tiqodlariga 

to’g’ri kelmaydigan diniy tarbiyani zo’rlab o’tkazmaslik kerak

1

. 

 Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar O’zbekiston Resbublikasi 

fuqarolari bilan teng ravishda vijdon erkinligi va diniy e’tiqod erkinligi huquqidan 

foydalanadilar  hamda  “Vijdon  erkinligi  va  diniy  tashkilotlar  to’g’risida”gi  Qonun 

hujjatlarini buzganlik uchun qonunda belgilangan tarzda javobgar bo’ladilar. 

Yana  shunday  xalqaro  hujjat  mavjudki,  unda  inson  huquqlarining  ko’plab 

qismlarini  ya’ni  iqtisodiy,  ijtimoiy,  madaniy  qo’yinki ko’plab  huquqlarini o’zidan 

birlashtirgan bo’lib, bu 1966 yil 19 dekabrda qabul qilingan “Iqtisodiy, ijtimoiy va 

madaniy  huquqlar  to’g’risidagi  xalqaro  ‘akt”  hisoblanadi.  Bu  hujjatda  ham 

e’tiborga molik bir qancha huquqlar keltirilgan. Ushbu hujjatni ratifikatsiya qilgan 

mamlakatlarda,  unda  ko’rsatilgan  huquqlarning  kafolatlanishi  shartligi  ya’ni 

shunday  majburiyatning  mavjudligi keltirib o’tilgan. Unga ko’ra  ushbu  hujjatning 

2-bandida  shunday  so’zlar  keltirilgan:  Ushbu  Paktda  qatnashuvchi  davlatlar 

mazkur  Paktda  e’lon  qilingan  huquqlarni  biror-bir  kamsitishsiz,  ya’ni  irqi,  tana 

rangi,  jinsi,  dini,  siyosiy  yoki  boshqa  e’tiqodidan,  milliy  yoki  ijtimoiy  kelib 

chiqishi, mulkiy ahvoli, nasl-nasabi yoki boshqa holatlardan qat’i nazar kafolatlash 

                                            

1

 1960 yil 14 dekabrda qabul qilingan  “Ta’lim sohasida kamsitishga qarshi kurash to’g’risida” konventsiya 5-

modda. // www.google.ru 

---

55 

 

majburiyatini oladilar. 

Bugungi  kunda  barcha  mamlakatlarda  aholining  ko’pchilik  qismini  voyaga 

yetmagan yoshlar tashkil qilishi barchamizga ma’lum. Albatta, ertangi kunimiz bu 

yoshlarga  qanday  ta’lim  berishimizga  bo’g’liq.  Hozirgi  kunda  dunyoda 

bo’layotgan  keskin  o’zgarishlar  bolalarga  ya’ni  jamiyatimizning  kichik  guruhida 

yanada  ko’proq  ahamiyat  va  e’tibor  berishimiz  lozimligini  ko’rsatib  turibdi. 

Xalqaro  miqyosda  ham  mamlakatning  buguni  va  ertasi  bo’lgan  yosh  avlod  ya’ni 

bolalarga ularning huquqlariga alohida ahamiyat beriladi. Bunga misol qilib  1989 

yil  20  noyabrda  qabul  qilingan  “Bola  huquqlari  to’g’risida”gi  konventsiyani 

olishimiz  mumkin.  Unda  bolalarning  huquqlar  milliy  qonunchilikdan  tashqari 

xalqaro  qonunchilikda  ham  birdek  ahamiyatli  ekanligini  ko’rishimiz  mumkin. 

Jumladan konvensiyada shunday deyiladi: 

1.  Ishtirokchi-davlatlar  bolaning  fikrlash,  vijdon  va  din  erkinligi  huquqini 

hurmat qiladilar. 

2.  Ishtirokchi-davlatlar  ota-onaning  hamda  tegishli  holatlarda  qonuniy 

vasiylarning  bolaga  uning  rivojlanayotgan  qobiliyatlariga  muvofiq  keladigan  usul 

orqali bola huquqini amalga oshirishda rahbarlik qilish huquqi va  majburiyatlarini 

hurmat qiladilar. 

3.  O’z  dini  yoki  e’tiqodini  targ’ib  qilish  erkinligi  faqat  qonunda  belgilangan 

hamda  davlat  xavfsizligini,  jamoat  tartibini,  aholining  ma’naviyati  va  sog’ligini 

saqlash  yoki  boshqa  shaxslarning  asosiy  huquq  va  erkinliklarini  himoya  qilish 

uchun zarur hisoblangandagina cheklanishi mumkin. 

 

---

56