47
§ 6. Konstitutsiyalarning turlari.
Konstitutsiyalar taraqqiyotning turli davrlarida
va alohida sharoitlarda
vujudga kelganligi sababli ularning turlari ham xilma-xildir. Ularning turlanishiga
shakli, qabul qilinish tartibi, amal qilishi va boshqalar ta'sir qiladi.
Eng avvalo Konstitutsiyalar yozilgan va yozilmagan Konstitutsiyalarga
bo„linadi. Aksariyat mamlakatlarning konstitutsiyalari alohida tartibda qabulq
ilingan, yagona hujjat tartibida mavjud bo„lgan Konstitutsiya bo„lib, ular yozilgan
konstitutsiya deb e'tirof etiladi.
Ayrim mamlakatlarda Konstitutsiyalar yagona hujjat shaklida bo„lmay, turli
munosabatlarni tartibga soluvchi turli hujjatlar qabul q ilingan bo„lib, ular ham
konstitutsiya hisoblanadi. Hatto konstitutsiyaviy
kelishuv hujjatlari, odatlar ham
Konstitutsiya hisoblanadi. Bunday mamlaktlar Konstitutsiyalari yozilmagan
Konstitutsiya deb hisoblanadi. (Buyuk Britaniya, Shvetsiya va hokazo).
Bunday
mamlakatlarning konstitutsiyalari ham kuchli konstitutsiyaviy tuzum bo„lishini
ta'minlanmoqda.
Konstitutsiyalar yana qabul qilinish tartibiga qarab ham turlanadi.
Asosan Konstitutsiyalar ligitim vosita orqali, ya'ni ko„pchilik e'tirof etgan
yo„llar bilan qabul qilinishi mumkin, xalq tomonidan (referendum yo„li bilan)
qabul qilinishi – Rossiya,
Fransiya Konstitutsiyalari, Konstitutsiya qabul qilish
uchun maxsus chaqirilgan ta'sis majlisi tomonidan qabul qilinishi AQSH, Italiya,
Hindiston konstitutsiyalari, yoki qonunchilik organi – Parlament tomonidan qabul
qilinishi
mumkin
(O„zbekiston
Konstitutsiyasi).
Ayrim
mamlakatlar
Konstitutsiyalari oldin parlamentda qabul qilinib, keyin
referendum orqali qabul
qilingan (Ispaniya Konstitutsiyasi). Bunday tartibda qabul qilingan Konstitutsiyalar
had'ya qilinmagan Konstitutsiyalar hisoblanib, ularni qabul qilish tartibi
demokratik hisoblandi. Jahon Konstitutsiyaviy tajribasida kam uchrasada oktroir
(yuqoridan had'ya qilingan) Konstitutsiyalar ham uchraydi. O„z
davlati uchun
monarx-davlat boshlig„i tomonidan had'ya qilingan konstitutsiya bunga misol
bo„ladi. Yaponiya imperatori tomonidan xad'ya qilingan Konstitutsiya xad'ya
48
qilingan Konstitutsiyadir. Oktroir Konstitutsiyalarining ikkinchi guruhiga
mustamlakachi davlat o„z mustamlakasiga mustaqillik berayotganda qabul qilingan
konstitutsiyalarni keltirish mumkin. Buyuk Britaniya o„z qaramog„idagi ko„pgina
davlatlarga Konstitutsiya hadya qilgan.
Konstitutsiyalarni mamlakt dohiysi, yo„lboshchisi
nomi bilan atash ham
tajribada ma'lum. 1936-yilgi SSSR Konstitutsiyasi Stalin Konstitutsiyasi, 1977-
yilgi SSSR Konstitutsiyasi – Brejnev Konstitutsiyasi, 1993 yilgi Rossiya
konstitutsiyasi yelsin Konstitutsiyasi deb ham ataladi. Sababi shu yo„lboshchilar
konstitutsiya qabul qilishda yetakchi rol o„ynagan.
Konstitutsiyaga o„zgartirish kiritish tartibiga
qarb yumshoq va qattiq
konstitutsiyalarga bo„linadi. “Yumshoq” konstitutsiyaga o„zgartirish kiritish tartibi
oddiy qonunga o„zgartirish kirish tartibiga o„xshagan bo„ladi.
“Qattiq” Konstitutsiyaga o„zgartirish kiritishda murakkab tartib o„rnatilgan.
Masalan shunday taklif tushgandan so„ng muhokama uchun ma'lum vaqt ajratiladi,
o„zgartirish kiritish uchun mutlaq ko„pchilik ovozi talab etiladi, agar Konstitutsiya
federativ davlat Konstitutsiyasi bo„lsa, o„zgartirishni federatsiya sub'ektlari ham
maqullashi talab etiladi.
AQSH Konstitutsiyasini haqiqatdan qattiq Konstitutsiya desa bo„ladi. Uni
qabul qilinganligiga 225-yil o„tgan bo„lsa unga bor yo„g„i 27 qo„shimcha
kiritilgan, uni ham 10 tasi dastlabki ikki yilda 1787-89-yillarda kiritilgan.
Rossiya Konstitutsiyasi ham qattiq Konstitutsiya hisoblanadi. O„zbekiston
Konstitutsiyasiga o„zgartirish kiritish uchun oddiy qonunlarga nisbatan ancha
murakkab tartib o„rnatilgan.
Bundan tashqari Konstitutsiyalarni vaqtincha va doimiy konstitutsiyalarga
bo„lish mumkin. Vaqtincha konstitutsiyalar o„tish davrida, ko„pincha davlat
to„ntarishlaridan keyin qabul qilinadi va ma'lum vaqt faoliyat ko„rsatadi.
Doimiy
Konstitutsiyalar muddati yo„q uzoq vaqt davomida amalda bo„ladi. AQSH
Konstitutsiyasi hozir IV asr yuzini ko„rgan eng keksa konstitutsiyadir.
Shunday qilib Konstitutsiya turlari: yozilgan va yozilmagan; hadya
qilinmagan (ligitim usulda qabul qilingan) va hadya qilingan (oktroir); qattiq va
49
yumshoq; vaqtincha va doimiy turlarga bo„linadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
