|
Cönk – 1) katta yelkanli kema.
Çarka – is. tar. esk. Usmonlilarda xxxx vazifasi. (Türkçe sözlük. TDK. Ankara, 1998. 439- s)
Çarşaf – esk. Oldinlari ayollar foydalanadigan va doshi bilan o`raladigan, pardali, etakli ko`chaga kiyiladigan kiyim: “Yatağında oturdu; alnında toplanan ter damlalarını çarşafının ucuyla sildi.” – H. E. Adıvar. “Çabucak yatak odasına koştu, çarşafını giydi.” – P. Safa.
Ahiz – ar. ahz. - olmoq, qabul qilmoq
Akva - akva 1) baquvvat, sog`lom; 2) bir tür sırmalı va köstekli bıçak “Beline akva adı verilen som sırmalı ve köstekli bir bıçak takan kızlar ağası…” S. Birsel.
Ahit – arab tilidan o‘zlashgan, hozirgi zamon turk tilida “ahd, ont va shartnoma” ma’nosida qo‘llaniladi. Qadimgi turk tilida esa bu so`z “davr, zamon” ma’nosiga ega bo`lgan.
Xuddi shuningdek, Çavuş –1) Usmonlilar Davlat tashkilotida turli vazifalarni bajargan xizmatchi. 2) Usmonlilar armiyasida yuqori mansabdagilarning buyruqlarini quyidagilarga yetkazuvchi vazifasini bajaruvchi odam so‘zi ham ko‘p yillar tarixiy so‘z bo‘lib, 60-Yillarda hozirgi zamon turk armiyasida xuddi shunday vazifadagi ofiser tushunchasi va lavozimining qaytishi munosabati bilan nutqqa kirib keldi.
II BOB. TURK TILIDAGI FORSCHA QATLAM.
2.1 Turk tiliga forscha so'zlarning kirib kelishi
Bugungi kunda zamonaviy turk tilida 1500 dan ortiq forscha so'zlar qo'llanilmoqda. Bu soʻzlarning koʻpchiligi arab tilidan kelib chiqishi soʻzlardan farqli oʻlaroq, turkiy tildagi muqobili yoʻq. Islom davri turk madaniyati va adabiyoti tarixi, fors tilidan tarjima va mualliflik huquqi bilan himoyalangan asarlar moslashuvlar va fors modellari misolida yaratilgan tarixiy davrdir. Buning natijasida turk-fors munosabatlari mushtarak adabiy-madaniy asarlar orqali chuqurlashgan, murakkab va keng tarqalgan. Turklar va forslar bir xil geografiyada, bir xil davlatlar boshqaruvida, bir xil din, sivilizatsiya va madaniyat bilan yashagan va yashashda davom etmoqda. Fors va turk tillarida o‘zaro aloqadorlik va o'zaro ta'sir, asosan forslar va turklar musulmon bo'lgandan keyingi davrlarga mos keladi. Biroq, bu ikki til o'rtasidagi kuchli o'zaro ta'sir Islomdan keyin sodir bo'lgan bo'lsa-da, ma'lumki, birinchi munosabatlar Islomdan oldin sodir bo'lgan. Hatto mavjud manbalarga ko‘ra, fors va turk tillari o‘rtasidagi ilk munosabat va o‘zaro ta’sir yozma tarixdan oldingi davrlarga borib taqaladi.
Fors tili bir necha turkiy shevalardan tashqari barcha turk lahjalariga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Masalan, Qur’oni Karimning Qoraxoniylar davrida nashr etilgan birinchi tarjimasida ko‘p sonli forscha so‘zlarni uchratish mumkin. Ma’lumki, an’ana turkiy tilga fors adabiyoti orqali o‘tgan. Shunday qilib Anadoluda yozilgan birinchi nazm lugʻati namunasi forschadir (Babacan, 2017: 88). Fors tilidan turkiy tilga oʻtilgan soʻzlardan tashqari affikslar, yuklamalar, soʻz birikmalari va grammatik qoidalar ham kiritilgan. Bugungi kunga kelib, arab va fransuzdan keyin Turkiya turkchalarida eng mashhuri fors tilidir. Ko'p so'zlarga ega uchinchi chet tili bo'lish xususiyatini saqlab qoladi. Bundan tashqari turkiy tildan fors tiliga so‘zlar va turli til elementlari o‘tgan. Turk va fors tillari oʻrtasidagi oʻzaro aloqaning muhim jihatlaridan biri bu har ikki tilda qoʻllaniladigan so'zdir.
Tanzimat va ayniqsa Respublika davridan keyin turkcha sharqona kelib chiqqan. So'z va unsurlarning mavjudligi kamaygan bo'lsa-da, bugungi kunda Turkiya turkchasida juda ko'p arabcha va forscha so'zlar mavjud. Biroq bunday so‘zlar xuddi turkiy so‘z kabi til tarkibiga kiradi. Tovush va morfologik tuzilishga moslashtirib turk tiliga tarjima qilingan. Turkiya turkchasida arab va frantsuz tillaridan keyin eng ko'p so'z bo'lgan chet tili bu forscha. Hozirgi turk turk tilida 1300 dan ortiq forscha so‘z bor. Bu raqamga, endi turk tilida ishlatilmaydigan pravoslav, shuningdek, juda ko'p sonli kam ishlatiladigan so'zlarni istisno qiladi. Yuqorida aytib o'tganimizdek, turk tilida Fors tilidan olingan so'zlarni o'zlashtirgandan so'ng, ular manba tildagi kabi ishlatilmagan. U tovush, shakl va grammatika jihatidan asosan turkiy tilga moslashtirilgan. ba'zi so'zlardan ma’nosidagi qisqarish, kengayish va differensiyalashda ba’zi so‘zlar juda xilma-xil va yangi bo’lib ularning ba'zilari tovushi, shakli, tuzilishi va turiga ko'ra o'zgargan. Turk tilidagi fors tilidan 700 dan ortiq so'z; turli tillar xuddi turkiy so'zlarga o'xshaydi. U o‘z elementlari bilan qo‘shilib, yuzlab yangi so‘zlar, idiomalar, maqollar yaratgan. Hatto bu ba'zi so'zlarning fors tilida ham bu shiddat va kenglik bilan ishlatilmasligi turkchada ancha boy foydalanish sohasini topganini aytish mumkin. Turkiyada Fors tilidan olingan so'zlardan olingan so'zlar, idiomalar va maqollarni hisobga olgan holda Turk tilidagi forscha lug'at 6000 dan oshadi.
Turkiya turk tilidagi fors tilidan kelib chiqqan so‘zlar turli xil tuzilishga ega. shunday qilib, bu turkiy kelib chiqishi kabi soʻz va qoʻshimchalari turlicha boʻlgan soʻzlar. Birlashtirib, ular yangi tuzilmalar, yangi ma'nolar va yangi vazifalarni olishlari mumkin. Turk tilida forscha kelib chiqqan so'zlar faqat forscha tuzilishdan iborat bo'lishi mumkin, shuningdek, turk+fors, fors+turk, Turkcha+forscha+turkcha. Turli tuzilmalar turli tillarda, jumladan slovak+fors, armanza+fors tillarida ham mavjud. Turk tilidagi forscha so‘zlarga shu nuqtai nazardan qaralganda, ular asosan faqat forscha va “arab+fors” va “turk+fors” birikmalaridan tashkil topgan so‘zlar. Ko'rinib turibdiki, u o'zi yaratgan tuzilmalardan iborat. Ko‘p qo‘llanadigan forscha qo‘shimchalar orqali hosil qilingan tuzilmalar ko‘rib chiqilib, keng misollar keltirildi.
Turk tilidagi forscha kelib chiqqan so'zlarning muhim qismi faqat forschadir so'zlardir. Bu so‘zlarning tuzilishi yo o‘z holicha saqlanib qolgan yoki ba’zi tovush o‘zgarishlariga ega. Quyidagi so‘zlar turkiy tilda faqat fors tilidan tashkil topgan so‘zlarga misoldir. Abdest, aferin, ahenk, ambar, arzu, aşikâr, aşina, ateş, avare, avize, ayin, ayna, bağ, bahar, bahşiş, berbat, beste, bostan, bülbül, cam, can, ciğer, cihan, cömert, çamaşır, çare, çarşaf, çeşme, çift, çile, çoban, derman, derviş, derya, dost, dürüst, dürbün, encümen, ezber, feryat, gavur, gül, günah, hafta, hane, hasta, hemşire, her, hep, hiç, Hüda, işkembe, kâğıt, kâhya, kâr, köfte, köy, lale, lime, mahya, mehtap, mest, mum, mühür, nadide, namaz, nankör, nazik, ney, nişan, nohut, ouç, oruspu, paça, pamuk, para, perde, peygamber, peynir, piç, rehber, renk, rüzgâr, sade, sahte, saray, saz, sebze, sermaye, sert, sine, siyah, şah, şalgam, şeker, şive, tahta, tane, taze, tembel, terazi, terzi, tez, usta, yâr, zampara, zehir, zemin, zengin, zindan, zira, zor kabilar.
Ushbu tuzilishdagi so'zlar bir turkcha va bir forscha soʻzdan tashkil topgan soʻzlar. Turkcha so‘z va forscha qo‘shimchadan, turkiy so‘zdan va forschadan tashkil topgan so‘zlar, bog‘lovchilardan tashkil topgan so‘zlar deb tasniflash mumkin. Turkcha va forscha so‘zlardan tashkil topgan so‘zlarga misollar:
Do'stlaringiz bilan baham: |
