Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

ک harfi jarangsiz [k] va jarangli [g] undoshlarini ifodalaydi. Ba’zi hollarda jarangli [g] ni jarangsiz [k] dan farqlash maqsadida “kaf”( ک)ning ustiga uch nuqta qo‘yilgan.

ج harfi [č] va [j] tovushlarini ifodalaydi. Ayrim o‘rinlarda jarangsiz [č] ni farqlash maqsadida چ harfidan ham foydalanilgan: چين – chin, to‘g‘ri, قاچ bir qancha.

Turkiy tilga xos ana shu tovushlar va ularning imlosi “Kitob-i tarjumon-i turkiy”da yaxshi yoritilgan Bular:

Ostida uch nuqtasi bo‘lgan b (ب); bu b (ب) bilan f (ف) orasidagi qalin p (پ) dir.

Ostida uch nuqtasi bo‘lgan j (ج); bu š (ش) bilan j (ج) orasi­dagi harfdir.

Ustida uch nuqtasi bo‘lgan k (ک); bu ğ (غ) bilan k (ک) ora­sidagi bir tovushdir (KTT.2). Bu o‘rinda faqat turkiy tilga xos bo‘lgan jarangsiz [p], jarangsiz [č] va jarangli [g] tovushlari nazarda tutilmoqda.

XI–XIII asrlarning turkiy yodgorliklarida [v] fonemasining lab-lab [w] va lab-tish [v] variantlari yozuvda farqlangan. Chunonchi, [w] tovushi “Devonu lug‘atit turk”dagi turkiy matnlarda, “Qutadg‘u bilig”ning arab yozuvli qo‘lyozmalarida ف // ﭪ, turkiy “Tafsir”da ف, “Muqaddamatu-l-adab”ning XIII–XIV asrlarga mansub deya chamalanayotgan nusxasida ف//ﭪ harflari bilan ifoda etilgan. Keyingi davr matnlarida bu tovushlar uchun yagona harf xizmat qilgan: ikkovi “vav”(و) harfi bilan ifodalanadigan bo‘ldi.

XI-XIII asrlarning yozma yodgorliklarida turkiy so‘zlarda so‘z ichi va oxirida ذ ham keladi. U [d] undoshining variantini bildiradi. Masalan, “Qutadg‘u bilig”ning namangan nusxasida: ااذکو eδgü – ezgu, بو ذون boδun – xalq, قذغو qaδğu – qayg‘u, قوذ qoδ- qo‘y – (fe’l) va b.

Qadimgi turkiy matnlarda o‘zlashgan so‘zlar tarkibida sirg‘aluvchi [ž] tovushi ham uchraydi. Arab yozuvli matnlarda ushbu tovush ﮊ harfi bilan ifoda etilgan: ا ژونažun – dunyo.

Arab va fors tillaridan o‘zlashgan so‘zlarga nisbatan yozuv prinsipi amal qilgan. Bunday so‘zlar arabcha matnlarda qanday yozilsa, turkiy matnlarda ham shunday yozilavergan. Lekin ulardagi arab tiligagina xos bo‘lgan tovushlar turkiy til talablariga bo‘ysungan holda talaffuz etilgan. Masalan: عدل ‘adl – adl, علي ‘Ali – Ali, ثنا sana – sano, hamd, مثل masal – maqol.