Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

UCHINCHI BO‘LIM. FONETIKA
T a y a n ch t u sh u n ch a l a r: fonema; unli tovushlar, orqa qator unlilari, old qator unlilari, lablanmagan va lablangan unlilar, turkiy singarmonizm; undosh tovushlar, tovush o‘zgarishlari.
E’ t i b o r q a r a t i l a y o t g a n m a s a l a l a r:
Unlilar tizimi va uning tarixiy takomili.

Undoshlar tizimi va uning tarixiy takomili.

Tovushlar uyg‘unligi (singarmonizm) qonuni.

Til tarixida tovush o‘zgarishlari.

“Fonetika” – tovushlar bilimidir. U nutq tovushlarini o‘rganadi. Nutq tovushlarini un deyiladi. Un – “tovush, sas, ovoz” degani. Muhimi shundaki, un so‘zini faqat kishining nutq tovushlariga nisbatan qo‘llaymiz, hayvon tovushi, qushlarning sayrashi yoki boshqa fizik hodisalar natijasida yuzaga keluvchi shovqinlarni esa tovush yoki ovoz deymiz. Tilshunoslikdagi unli, undosh atamalari ham shundan olingan: unli – “ovozli; ovozga, ya’ni tovushga ega bo‘lgan” ma’nosini beradi. Bunday deyilishining sababi, unlini cho‘zib aytish mumkin, undoshni esa cho‘zib bo‘lmaydi. Cho‘zib aytish kerak bo‘lganda ham, ketidan [i] unlisini qo‘shishga to‘g‘ri keladi.

Turk tilshunosligida unlilar – sesliler yoki ünlüler, undoshlar esa sessizler yoki ünsüzler deb yuritiladi.