Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

YORDAMCHI SO‘ZLAR 
 
Bog‘lovchilar 
 
Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  uyushiq  bo‘laklar  hamda  juft 
so‘zlarda  ishlatiladigan  va  yoki  -u  bog‘lovchilarining  o‘rnida 
qadimgi  turkiy  tilda  …lï  …lï  bog‘lovchisi  qo‘llanilgan.  Misol: 
Saqïntïm, turuq buqalï sämiz buqalï arqda bilsär, sämiz buqa, 
turuq  buqa  täyin  bilmäz  ärmis.  –    (So‘ng)  o‘ylab  qoldim: 
“(Birov) turug‘ buqa bilan semiz buqani tezagidan bilsa, (birov 
bu)  semiz  buqa,  (bu)  turug‘  buqa  deya  bilmas  emish  [ya’ni 
semiz  buqa  bilan  turug‘  buqani  ajratolmas  ekan]”  (Ton.5–6); 
Bu  sawïğ  ilig  begli  xatunlï  ešidip...  –  Bu  xabarni  elig  bek  va 
xotini  eshitib  ...  (AYar.281);  Adïğlï  toŋuzlï  art  üzä  soqušmïš 
ermiš.  –  Ayiq  va  to‘ng‘iz  tepalik  ustida  to‘qnashibdi  (İB.6); 
T(ä)ŋrili  yäkli  nädä  ötrü  süŋüšmiš  y(a)ruqlï  q(a)ralï  q(a)ltï 
qatïlmïš  yirig  t(ä)ŋrig  kim  y(a)ratmïš  tipän  bilt(i)m(i)z.  – 
Tangri  va  iblis  nima  sabab  urushdilar,  yorug‘lik  bilan  zulmat 
qanday qilib qorishdilar, yerni, osmonni kim yaratganini bildik 
(Huast.73–75). 
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida biriktiruvchi 
bog‘lovchilardan  ham bog‘lovchisi-da qo‘llanilgan: Fida qïldï 
barïn,  näŋi  ham  özin.  –  Barini  –  narsasini  hamda  o‘zini  fido 
qildi (QB.55); Ularnïŋ taŋuqï kelir ham barïr. – Ularning sov-
g‘asi keluvchi ham ketuvchidir [ya’ni o‘tkinchidir] (QB.109).   

---

 
197
XI  asrdan  turkiy  tillarga  -u  hamda  va  bog‘lovchilari  ham 
o‘zlasha boshladi.  -u – forscha,  va esa arab tilidan o‘zlashgan. 
Keyinchalik ushbu bog‘lovchilar qadimgi turkiy -lï, -li … -lï, -
li bog‘lovchisini siqib chiqardi. Shunga qaramay, qadimgi -lï, -
li  …  -lï,  -li  ayrim  o‘zbek  shevalarida  hozir  ham  saqlanib 
qolgan. 
Arab  yozuvli  matnlarda  -u  hamda  va  bog‘lovchilari 
farqlanmaydi,  ikkalovi ham “vav” bilan beriladi.  Lekin uyg‘ur 
xatida  ular  bir-biridan  farqli  holda  yozilgan.  Biroq  ushbu 
bog‘lovchilarning  qo‘llanilishida  qat’iy  qoida  bor.  Matnda  -u 
bog‘lovchisi  juft  so‘zlarni,  uyushiq  bo‘laklarni  bir-biriga 
bog‘laydi,  kishi  yo  narsa  otlari  sanalganda  ishlatiladi.  va 
bog‘lovchisi  esa  gap  tugagandan  so‘ng,  ikkinchi  gap 
boshlanganda  ishlatiladi,  qo‘shma  gap  tarkibidagi  sodda 
gaplarni  o‘zaro  bog‘laydi,  -u  bog‘lovchisi  qo‘llangan  juft 
so‘zlarni  hamda  sinonim  so‘zlarning  bir  guruhini  ikkinchisiga 
bog‘lash 
uchun 
ishlatiladi 
(Abdurahmonov, 
Rustamov 
1984,143–144). 
-u  bog‘lovchisi  undosh  bilan  tugagan  so‘zlarga  -u,  unli 
bilan  tugagan  so‘zlarga  esa  -vu  shaklida  qo‘shiladi.  Hozirgi 
o‘zbek  adabiyotshunosligida  Navoiy  asarlarini  “Farhād  va 
Širin”,  “Layli  va  Majnun”  deb  atayapmiz.  Aslida  esa  ularni 
“Farhād-u  Širin”,  “Layli-vu  Majnun”  shaklida  aytganimiz 
to‘g‘ri bo‘ladi.  
Shuningdek,  matnda  ta’kid  yuklamasi  -u  ni  ham  farqlay 
olish kerak. Chunki arab yozuvli matnlarda u ham “vav” bilan 
yoziladi. Undosh bilan tugagan so‘zlarga -u, unli bilan tugagan 
so‘zlarga esa -yu shaklida qo‘shiladi. 
Buni  Alisher  Navoiyning  “Nasoyimu-l-muhabbat”da  Adib 
Ahmad  haqida  yozgan  quyidagi  satrlarida  yaqqol  kuzatsa 
bo‘ladi: “… Derlär-ki, közläri bütäw ermiš-u aslā zāhir ermäs 
ermiš. Basir bolup özgä basirlär-deg andaq emäs ermiš-ki, köz 
bolğay-u,  körmäs  bolğay,  ammā  bağāyat  zi:rak-u  zaki:  va