Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Turur / durur fe’li 
 
Turkiy  tillarda,  xususan,  o‘zbek  tilida  gapning  kesimi 
ko‘pincha fe’ldan tuziladi. O‘rni bilan,  boshqa so‘z turkumlari 
(ot,  sifat,  son  va  b.)  ham  kesim  bo‘lib  keluvi  mumkin.  Biroq, 
ismlar guruhiga mansub so‘zlar kesim bo‘lib kelganda, muhim 
bir  hodisani  inobatga  olmoq  kerak.  Masalan,  hozirgi  o‘zb.  Bu 
uy  čïraylï  hamda  Meniŋ  niyatïm  šu  gaplarining  tuzilishiga 
e’tibor  beraylik.  Keltirilgan  ikkala  gapning  kesimi  fe’l  emas. 
Ammo  ushbu  kesimlar  sifat  va  olmoshdangina  iborat  emas. 
Ularda  biz  kesim  deb  sanayotgan  sifat  va  olmoshdan  keyin 

---

 
193
ta’kidni  bildiruvchi  mantiqiy  -dïr  turibdi:  Bu  uy  čïraylï(dïr); 
Meniŋ  niyatïm  šu(dïr).  Buning  singari  misollarni  yana 
keltirishimiz mumkin: ularning hammasida ham kesim o‘rnida 
mantiqiy  -dïr  tasavvur  etiladi  va  bundayin  “ot-kesimli” 
gaplarning mantiqiy kesimi yana fe’lga qaytadi. 
Hozir  biz  qo‘llayotgan  -dïr  qadimgi  turkiy  tildagi  turur 
ning qisqargan shaklidir (turur / durur > tur / dur > dïr). 
Qadimgi  yodgorliklar  tilida  gapning  kesimi,  asosan,  fe’l 
bo‘lib  keladi:  Türk  bodun  ölti,  alqïntï,  yoq  boltï.  –  Turk  xalqi 
o‘ldi, tugadi, yo‘q bo‘ldi (Ton.3). 
Yozma  yodgorliklar  tilida  -ol  ham  kesimlik  belgisi  bo‘lib, 
fikr tugalligi, aniqligini bildirib keladi. Misollar:  
Türk  bodun  yämä  bulğanč-ol,  tämis.  Oğuzï  yämä  tarqanč-
ol, tämis. – Turk xalqi  ham  sarosimadadir, – debdi. – O‘g‘uzi 
ham targ‘oqdir”, – debdi (Ton.22). 
Kišidin kišikä qumaru söz-ol, 
Qumaru sözi tutsa asğï yüz-ol. – 
Kishidan kishiga (qolar) yodgorlik so‘zdir, 
Yodgorlik so‘ziga amal qilsang, foydasi yuzdir (QB.187). 
Özüŋ  mäŋü  ermäz,  atïŋ  mäŋü-ol.  –  O‘zing  mangu  emas, 
oting mangudir (QB.226). 
Biroq  gapda  fe’ldan  boshqa  so‘z  turkumlari  ham  kesim 
bo‘lib  kelishi  mumkin.  Biroq,  har  qanday  holatda  ham,  u 
mantiqan  fe’l-kesimni  talab  qiladi.  Qadimgi  turkiy  tilda  buni 
turur  fe’li  ta’minlaydi.  Quyidagi  misolga  e’tibor  qarataylik: 
Qul  yağï,  ït  böri.  –  Qul  –  dushman,  it  –  bo‘ri  (MK.I.324). 
Qo‘shma  gap  shaklidagi  ushbu  maqoldagi  birinchi  gapning 
kesimi – yağï, ikkinchisiniki – böri. Ikkala gapning kesimi shu 
turishida  mantiqan  turur  fe’lini  talab  qiladi.  Demak,  ushbu 
maqolning  qisqarishga  uchramagan,  tiklangan  shakli  Qul  yağï 
(turur), ït böri (turur) bo‘ladi. 
Til  tarixida  fe’lning  shaxs-son  ko‘rsatkichi  ham  gap 
kesimini shakllantira oladi. Masalan: Qutluğ čigši-ben. – (Men) 
Qutlug‘  chigshiman  (E.19.1);  Bilgä  Toñuquq-ben.  –  (Men) 

---

 
194
Bilga  To‘nyuquqman  (Ton.1);  Antağ  küčlüg-män.  –  Shunday 
kuchliman (IB.20).  
E’tibor 
berilsa, 
keltirilgan 
misollarda 
shaxs-son 
qo‘shimchalari 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
ot 
yoki 
sifatga 
bog‘lanayotgani 
yo‘q. 
Ular 
mantiqan 
kesimlikni 
ta’minlanayotgan  turur  fe’liga  bog‘lanmoqda.  Shuni  inobatga 
olganda  keltirilgan  gaplarning  tiklangan  holati:  Qutluğ  čigši 
(turur)-ben;  Bilgä Toñuquq (turur)-ben; Antağ küčlüg (turur)-
män shakllarini oladi. 
Boshqa  bir  misol:  Alp  čerigdä,  bilgä  tirigdä  (MK.I.369). 
Ushbu  gapning  kesimlari  mantiqan  tugallikni  bildiruvchi 
“bilinadi”,  “sinaladi”  fe’llarini  talab  etadi.  Ana  shu  fe’l-
kesimning  qisqarishi  natijasida  to‘ldiruvchi  kesim  vazifasini 
o‘tamoqda.  Shuning  uchun  bu  gapni  “Alp  jangda,  dono 
majlisda sinaladi” deya anglamoq kerak. 
Yana  bir  o‘rnak:  Qoldačïqa  miŋ  yağaq,  barča  bilä  ayruq 
tayaq.  –  Tilanchiga  mingta  yong‘oq,  barchasiga  qo‘shimcha 
suyanadigan tayoq (ham ber) (MK.I.394). Ushbu gap mantiqan 
“bergil”  fe’lini  talab  qiladi.  Shuning  uchun  tiklangan 
ko‘rinishini quyidagicha o‘qish mumkin: Qoldačïqa miŋ yağaq 
(bergil), barča bilä ayruq tayaq (ma bergil). 
Turkiy tillarda (til tarixida ham,  hozir ham) kesim, asosan, 
fe’l  bilan  ifodalanadi.  Uslubiy  talablar,  tejamkorlik  qonunidan 
kelib  chiqqan  holda  boshqa  so‘z  turkumlari  ham  kesim  bo‘lib 
kela olishi  mumkin.  Biroq,  har qanday  holatda ham  biz kesim 
deya sanayotgan  so‘zimiz  mantiqan  fe’lni talab qilaveradi.  Til 
tarixida  kesimlikni  turur  fe’li  ta’minlagan  bo‘lsa,  hozirgi 
o‘zbek tilida esa uning vazifasini -dïr bajaradi.