Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Otlarda jins 
 
Turkiy  tillarda  rod  kategoriyasi  yo‘q,  lekin  jins  bor.  Jins 
inson  va  boshqa  jonzodlarga  xos.  Jinsning  grammatik 
ko‘rsatkichi  (qo‘shimchasi)  yo‘q.  So‘zning  ma’nosiga  qarab 
kishi yo jonzodning jinsini ajratish mumkin. Insonlarda “erkak 
va  xotin  (ayol)”,  hayvonlarda  “erkagi  –  urg‘ochisi  (tishisi)”, 
qushlarda  “nari  va  modasi”,  parrandalarda  “xo‘rozi  va 
makiyoni”  deyiladi.  Tilimizda  yana  har  birining  o‘z  oti  bor. 
Sudraluvchilar,  hasharotlar  va  suv  hayvonlarining  harakati, 
qiliqlariga  qarab,  ularning  jinsini  aniqlash  mumkin  bo‘lsa-da, 

---

 
161
ularga  ot  qo‘yilmagan:  “erkagi  yo  urg‘ochisi”  deb  qo‘ya 
qolamiz.   
Qadimgi  turkiy  tilda  iŋän  –  tuyaning  urg‘ochisi.  Mahmud 
Koshg‘ariy  bunga  misol  qilib  shunday  maqol  keltirgan:  İŋän 
iŋräsä, botu bozlar. – Ingan (ya’ni urg‘ochi tuya) ingrasa, bo‘tu 
(ya’ni  erkak  tuya)    bo‘zlaydi  (MK.I.142).  Urg‘ochi  tuyaning 
boshqa  bir  oti  –  tetir  (MK.I.342).  Erkak  tuyani  esa  buğra 
deyilgan.  Mahmud  Koshg‘ariyning  yozishicha,  Buğraxan  ismi 
ham shundan olingan (MK.I.397). 
Kul  tigin  bitigida  urï  oğul,  qïz  oğul  so‘zlari  ishlatilgan. 
Ushbu  misollardagi  urï  –  “o‘g‘il”  degani,  oğul  esa  “farzand” 
ma’nosida. “O‘g‘uzxoqon” dostonida erkäk oğul deydi, bu so‘z 
“o‘g‘il  bola;  o‘g‘lon”  degan  ma’noni  beradi.  Hozirgi 
o‘zbekchadagi oğïl bala, qïz bala ham ayni ma’nodadir (bala – 
“farzand”  degani).  Yoki  yana  qiyoslang,  hozirgi  o‘zb.:  erkäk 
kiši,  xatïn  kiši.  Bu  o‘rinda  kiši  –  “inson,  odam”  ma’nosini 
anglatadi. 
İB da: erkäk yont – erkak ot, erkäk buzağu – erkak buzoq, 
tetir buğra – erkak tuya. ODda: erkäk böri – erkak bo‘ri. 
RQ da: er oğlan – o‘g‘il bola, qïz oğlan – qiz bola, tiši tewä 
yoki iŋän – urg‘ochi tuya, erkäk bota – er bo‘ta.  
İB dan  bir  o‘rnak  keltiramiz:  Aq  bisi  qulunlamïš,  örüŋ 
ingäni butulamïš, qunčuy urïlanmïš. – Oq biyasi qulun tug‘ibdi 
[qulunlabdi],  oq  ingani  bo‘ta  tug‘ibdi  [bo‘talabdi],  malika 
o‘g‘il tug‘ibdi. MK da: inäk buzağuladï – sigir buzoq tug‘di.