Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Kelishik 
 
Kelishik  otli  so‘z  birikmalarida  bosh  so‘z  bilan  ergash 
so‘zning,  egasi  ot  bo‘lib  kelgan  gapda  esa  ega(ot)ning  kesim 
bilan moslashuvi, kelishuvidir. Kelishikda so‘roq otga beriladi. 
Masalan,  kimni?,  kimga?,  kimdan?  singari.  Bu  so‘roqlarga 
berilgan javob kelishik qo‘shimchalarini oladi.   
Kelishik 
kategoriyasi 
turkiy 
tillarning 
bosh 
qonuniyatlaridan  biridir.  Tilning  tarixiy  taraqqiyoti  davomida 
tilimizning ichki qonuniyatlari, o‘zgarishi oqibatida uning soni 
ba’zan  o‘zgarib  ham  turgan.  Hozirgi  tilshunoslikda  ularning 
soni  nechta  ko‘rsatilayotganidan  qat’i  nazar,  kelishik 
kategoriyasi  turkiy  tillarda  burundan  bor,  bundan  keyin  ham 
saqlanib qoladi.   
Kelishik  qo‘shimchasi  o‘zbek  tilida  ot,  otlashgan  so‘zlar, 
barcha ism guruhiga qo‘shila oladi. Ot, sifat, son, olmoshni ism 
guruhi deganimiz  bilan  har birining o‘ziga  yarasha grammatik 
belgisi  bor.  Hech  qachon  bir  turkumga  tegishli  kategoriya 
ikkinchisiga  o‘tib  qo‘ya  qolmaydi.  Son,  sifat,  olmosh  asl 
holatida  otga  xos  qo‘shimchalarni  ololmaydi.  Gapda  avval  ot 
o‘rnini  egallaydi,  ot  to‘nini  kiygandan  keyingina,  uning 
vazifasini  bajarish  huquqini  oladi  va  o‘z  qurshovida  boshqa 
so‘zlarga ot singari ta’sir eta boshlaydi. 

---

 
156
Qadimgi  turkiy  tilda  kelishiklar  soni  yettita.  Ularning 
turlari va qo‘shimchalari quyidagichadir: 
1.  Bosh  kelishik:  maxsus  qo‘shimchasi  yo‘q;  otning  bosh 
ko‘rinishi nazarda tutiladi. 
2. Qaratqich kelishigi: -nïŋ, -niŋ / -nuŋ, -nüŋ; -ïŋ, -iŋ / -uŋ, -
üŋ. 
3.  Jo‘nalish  kelishigi:  -qa,  -kä  /  -ğa,  -gä;  -a,  -ä;  -ğaru,  -
gärü / -qaru, -kärü; -ğar, -gär / -qar, -kär; -ru, -rü; -ra, -rä.  
4. Tushum kelishigi: -ğ, -g (-ïğ, -ig / -uğ, -üg); -n; -nï, -ni; -
ï, -i. 
5. O‘rin-payt kelishigi: -da, -dä / -ta, -tä. 
6. Chiqish kelishigi: -dan, -dän / -tan, -tän / -dïn, -din / -tïn, 
-tin / -dun, -dün; -da, -dä / -ta, -tä. 
7. Vosita kelishigi: -n (-ïn, -in / -un, -ün). 
Qaratqichning  asl  ma’nosi  “qaratuvchi”  degani.  U    egalik, 
maxsuslik,  bir  narsaning  ikkinchi  narsaga  yo  kimsaga  tegishli 
ekanini bildiradi. 
Qadimgi turkiy tilda qaratqich belgisi -nïŋ, -niŋ / -nuŋ, -nüŋ 
bilan birga -ïŋ, -iŋ / -uŋ, -üŋ dir.  
Qaratqich  ba’zan  belgisiz  ifodalanishi  ham  mumkin. 
Masalan:  Körüg  sabï  antağ.  –  Kuzatuvchining  so‘zi  shunday 
(Ton.9).  
Jo‘nalish  kelishigi  ish-harakat  yoki  holatning  kimsa  yo 
narsa  tomon  yo‘nalishini  bildiradi.  Uning  asl  ma’nosi 
“yo‘nalish” degani. 
Eskida  jo‘nalish kelishigining qo‘shimchasi  ham  bir  necha 
xil bo‘lgan. Qadimgi turkiy tilda jo‘nalishning -qa, -kä varianti 
ustun edi. Urxun yodgorliklarida jo‘nalishning -ğa, -gä varianti 
o‘rnida  ham  -qa,  -kä  qo‘llanilgan:  tağqa  –  toqqa,  qapïğqa  – 
qopig‘qa, yerkä – yerga, ögüzkä – daryoga. Jo‘nalishning -ğa, -
gä 
varianti 
yenisey 
yodgorliklaridagina 
qo‘llanilgan: 
qunčuyïmğa – bekachimga, edgügä – ezguga. 
Yodgorliklar tilida jo‘nalishning -ğaru, -qaru, -gärü, -kärü 
qo‘shimchasi  keng  qo‘llanilgan:  oğuzğaru  –  o‘g‘uzga,  o‘g‘uz 

---

 
157
tomon, yoq(q)aru – yuqoriga, ilgärü – ilgariga, ebgärü – uyga. 
Masalan,  To‘nyuquq  bitigida:  Öŋdän  qağanğaru  sü  yorïlïm,