Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
OLMOSH 
 
Olmoshlar biror so‘z o‘rnida almashib qo‘llanadi yoki biror 
narsa  yo  kimsani  ko‘rsatish,  belgilash,  so‘rash  uchun  xizmat 
qiladi.  Gaplarda,  ayniqsa  yozma  nutqda,  bir  so‘zni  ikki  bor 
qaytarishdan  qutilish,  matn  uslubini  silliqlash  istagida 
ishlatiladi.  Olmosh  so‘zining  lug‘aviy  ma’nosi  “almashgan” 
degani. 
Kishilik  olmoshlari  kishilarning  oti  o‘rnida  almashib 
qo‘llanadi.  Kishi  so‘zlovchi  (men,  biz),  tinglovchi  (sen,  siz) 
yoki  o‘zga  kishi  (u,  ular)    bo‘ladi.  So‘zlovchi  birligini 
bildiruvchi  olmosh  (kishilik  olmoshi)  ko‘k  turk  bitiglarida 
bän~ben, uyg‘ur, moniy yozuvli yodgorliklarda män~men yoki 
min dir. So‘zlovchi ko‘pligini bildiruvchi olmosh – biz. 
Bir  tinglovchini  bildiruvchi  olmosh  –  sän~sen,  sin,  ko‘p 
tinglovchini bildiruvchi olmosh esa – siz yoki sizlär. 
O‘zga kishini bildiruvchi – ol, o‘zga kimsalarni bildirganda 
esa olar~ular~anlar shaklida qo‘llaniladi. 

---

 
169
O‘zga  kishi  birligini  anglatadigan  kishilik  olmoshi  ol~ul 
kelishik  qo‘shimchalari  bilan  turlanganda  an-  shaklini  oladi: 
aŋa,  anï,  anïŋ,  anda  kabi.  Hozirgi  o‘zbek  tilida  u  olmoshi 
jo‘nalish, makon, chiqish kelishiklari bilan turlanganda orada -
n- undoshi hosil bo‘ladi: ungä, unda, undan. Bular eski o‘zbek 
tilida  aŋa,  andïn  shaklida  qo‘llangan.  Biroq  o‘zak  va 
qo‘shimcha  orasidagi  -n-  “orttirma”  emas.  U  kishilik 
olmoshining  eski  turkiy  tildagi  -nïŋ  qo‘shimchasi  bilan 
qo‘llangan ko‘rinishining qoldig‘idir:  u-n-da (
dan (. 
Ba’zan  biz  olmoshiga  -lär  qo‘shimchasi  qo‘shib  ham 
qo‘llanilgan. Masalan: Bizlär sendin bir mo’jiza tilär-biz. Ägär 
sen  ol  mo’jizanï  bizgä  körgüzsäŋ,  biz  seŋä  ïnanïp,  čïn  köŋül 
birlä seŋä imān keltürgäy-biz (RQ.141b). 
Kishilik olmoshlarining turlanishi quyidagicha:  
Birligi: 
bän~ben; bäni~beni; bäniŋ~beniŋ; bäŋä~beŋä~baŋa 
män~men~min;  mäni~meni~mini;  mäniŋ~meniŋ~miniŋ; 
mäŋä~meŋä~maŋa;  mändä~mendä~mindä~mintä,  mindidä, 
mintäda; menidin~minidin 
sän~sen; 
säni~seni~sini; 
säniŋ~seniŋ~siniŋ; 
säŋä~seŋä~saŋa;  sändä~sendä~sindä,  sintädä,  sinidä,  sintidä; 
sänidin~senidin~sinitin 
ol; anï; anïŋ; aŋa, aŋar; anta~anda, antada; antïn, anïndïn  
Ko‘pligi: 
biz; 
bizni; 
bizniŋ, 
biziŋ; 
bizkä~bizgä, 
biziŋä; 
bizintä~bizindä, biznidä, biznidin 
siz,  sizlär;  sizni,  sizlärni;  siziŋ,  sizniŋ,  sizlärniŋ;  siziŋä, 
sizä, sizläriŋä, sizlärkä; sizintä, siznidä, sizlärdä, sizdä; siznidin 
olar; olarnï; olarnïŋ; olarqa; olarda; olardïn 
Qadimgi  turkiy  tilda  o‘zlik  olmoshlari  ikkita:  öz  va 
kentü~kendü.  Öz  aslida  “jon”  degani.  U  “kishi,  shaxs,  odam” 
ma’nosini ham bildiradi. Masalan, “Qutadg‘u bilig”da: 
Muŋar meŋzätü keldi emdi bu söz,  

---

 
170
Ešitkil munï sen, aya eδgü öz. – 
Bunga mos keladi endi bu so‘z, 
Sen buni eshitgil, ey ezgu kishi (QB.2678). 
“Irq  bitigi”da:  Özüŋ  uzun  bolzun  –  umring  uzun  bo‘lsin 
(İB.47). 
Yïlan  kendü  egrisin  bilmäs,  tewäy  boynïn  egri  ter.  –  Ilon 
o‘z  egriligini  bilmaydi-da,  tuyaning  bo‘ynini  egri  deydi 
(MK.I.147). 
Yozma  yodgorliklarda  käntü  va  öz  olmoshlari  juft  holda 
qo‘llanilib  kelishi  mumkin,  bunda  “o‘z o‘zim” degan  ma’noni 
beradi.  Masalan:  Käntü  özümüzni  küntä  ayda  öŋibiz  tidimiz