|
BADIIY MATNLAR USLUBI
Til uslublarining eng eskisi badiiy uslubdir. Badiiy matnlar
she’r yoki nasrda bo‘ladi. Uslub ham matnning ana shu
tuzilishiga moslashadi.
Badiiy uslubning tarixi xalq badiiy tafakkurining yuzaga
kelishi va yuksalishi, badiiy adabiyot tarixi bilan bo‘ylashadi.
U yozma adabiy tilning, yozma adabiyotning yuzaga kelishidan
ancha burun kelib chiqqan. Xalq badiiy ijodi yuzaga kelishi
bilan bog‘liq ravishda badiiy uslub ham shakllana bordi. So‘z
ustalari, notiqlar xalq yaratgan rivoyat va afsonalar, qo‘shiqlar,
maqollarning ta’sirini oshirish, tinglovchiga ularni ta’sirchan
ko‘rinishda yetkazib berish istagida asarlarning badiiyligi,
jumlalar uslubi, ravonligi, qolaversa, ohangiga ayricha e’tibor
qarata boshladilar. Bu ehtiyoj tilda o‘ziga yarasha bir uslubning
yuzaga keluvini ta’minlab berdi.
Yozma adabiy til, matn tuzish an’anasi endigina yuzaga
kelayotgan bir chog‘da xalq badiiy ijodi va ularning uslubi
allaqachon shakllanib, takomil bosqichiga o‘tgan edi. Badiiy
uslub o‘zining og‘zaki bosqichidayoq pishib yetilgan. Yozma
badiiy uslub o‘z qolipini og‘zaki adabiyotdan oldi. Ana
shuning ta’sirida yozma adabiy til o‘z yo‘lini yangi bir shaklda
davom ettirdi. Shu bois ham badiiy ijod namunalarini yozuvga
tushirish uqadar mushkullik tug‘dirgan emas. Yozuvchi-
ijodkorlar ham boshda og‘zaki adabiyot uslubidan keng
255
foydalandilar. Qadimgi turkiy adabiyot namoyandalarining
ko‘proq xalq ijodiga ergashganligining boisi ham ana shunda.
Badiiy uslub, yozma uslublarning boshqa turlaridan ayricha
o‘laroq, badiiy tasvir vositalarning ishlatilishi, bayon tarzi, til
me’yorlarining erkinligi bilan ajralib turadi. Masalan, badiiy
matnlarda narsa-hodisalarning ta’rifi berilganda ularning
sifatlari qo‘shib aytilgan. To‘nyuquq bitigida: qïzïl qanïm –
qizil qonim, qara terim – qora terim. Yoki “Qutadg‘u bilig”da
yerga, tuproqqa yağïz (yağïz yer – bo‘z yer), tunga qara (qara
tün – qaro tun), kunduzga nisbatan yaruq sifati berilgan (yaruq
kündüz – yorug‘ kunduz) va b. “Hibatu-l-haqoyiq” da: örüŋ yüz
– oq (yorug‘) yuz, qïzïl eŋ – qizil yuz. “O‘g‘uzxoqon”
dostonida: kök yaruq – “kundek ravshan yorug‘” degani.
Qiyoslang, boshqa bir o‘rinda: kün-deg jaruq – kundek yorug‘.
Bitiglarda osmonning ta’rifi kök sifati bilan (kök täŋri), yer esa
yağïz sifati bilan (yağïz yer) qo‘llaniladi.
Shuningdek, badiiy matnda maqol va iboralar, badiiy tasvir
vositalari keng qo‘llaniladi. Matn uslubi muallifning yoki asar
qahramonlarining ruhiy holatini aks ettirishga, asarning badiiy-
g‘oyaviy ta’sirini oshirishga xizmat qiladi.
Qadimgi turk eposi “O‘g‘uzxoqon” dostoni ajoyib bir
uslubda yozilgan. Ushbu dostonning ildizi meloddan burungi
chog‘larga tutashadi. Dostonda turkiy xalqlarning qadimgi
inonch-e’tiqodlari
o‘z
ifodasini
topgan.
Ushbu
epos
yuzyilliklar osha turkiy xalqlarning dunyoqarashi, badiiy
tafakkuri etkisida yuksalib kelgan. Doston g‘oyasi va
syujetining taraqqiyoti bilan bog‘liq holda uning uslubi ham
ravonlashib, sayqal topgan.
Badiiy uslubning ixcham, ammo go‘zal bir ko‘rinishini
xalq moqollarida kuzatamiz. Maqol – xalqning yuz yil kuzatib,
bir aytgan so‘zi. Ularda xalqning falsafiy mushohadasi, borliq,
tiriklik va kishilik to‘g‘risidagi qarashlari, ularga munosabati
aks etgan. Maqolning kuchi shundaki, u kishini tarbiyalaydi,
tiriklikning o‘nqir-cho‘nqiri, oq-qorasi haqida saboq beradi.
256
Ota so‘zlarida bor narsaga parda ortidan qarash, nokasning
aybini yashirish, xushomad, ko‘zbo‘yamachilik tushunchasi
yo‘q. Ular kishini tetik va irodali qiladi, hayotga to‘g‘ri ko‘z
bilan qarashni o‘rgatadi. Xalqning bu dono fikrlari lo‘nda va
aniq jumlalarda berilishi bilan ham ajralib turadi. Ota so‘zlari
uslubiy va badiiy jihatdan mukammal bo‘lib, xalq badiiy
tafakkurining yuksak mahsulidir.
Ko‘k turk bitiglarida, Turfon xarobalaridan topilgan eski
qo‘lyozmalarda, ilmiy, tarixiy va adabiy manbalarda, o‘rni
bilan, qadimgi xalq hikmatlari keltirib o‘tilgan. Qadimgi turk
otaso‘zlarining katta bir qismini XI asrda yashab o‘tgan ulug‘
tilshunos Mahmud Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk”
asarida bergan edi. Olim turkiy so‘zlarning ma’nosini
izohlamoq istagida ulardan foydalangan.
Maqol kishi nutqining bezagidir. Maqolni o‘rnida ishlata
bilganning so‘zi ta’sirli bo‘ladi. So‘zamol, gapga chechan kishi
so‘z orasida keltirgan ajoyib otaso‘zi bilan ko‘pning e’tiborini
o‘ziga torta oladi.
Badiiy uslubning eng ko‘hna, shuning bilan birga, o‘ta
ajoyib namunalarini biz ko‘k turk mangutoshlarida uchratamiz.
Bitiglar ulug‘ yo‘lboshchilar, milliy qahramonlar xotirasiga
bitilgan yodnomalar bo‘lib, ularda xalq qahramonlarining ko‘zi
tirikligida olib borgan ezgu ishlari, yurt erki va farovonligi,
tinchligi yo‘lida ko‘rsatgan jasoratlari yod etiladi. Bitiglarda
tarixiy voqealar ajoyib til bilan, badiiy uslubda bayon etiladi.
Tarixiy voqealar milliy qahramonlar obrazini, ularning ideal
hayotini madh etish uchun fon bo‘lib xizmat qiladi. Xalq milliy
qahramonlarining faoliyati badiiy tilda yoritiladi, mualliflar
turli badiiy vositalardan foydalanadi. Matnlarning g‘oyaviy va
uslubiy xususiyatlari ularni badiiy asar darajasiga ko‘targan.
Bitiglar tarixiy asarlargina emas, qadimgi turk adabiyotining
ajoyib namunalari hamdir.
Bitiglardan o‘rnaklar keltiramiz.
257
Täŋri küč bertük üčün qaŋïn qağan süsi böri-täg ermis,
yağïsï qoñ-täg ermis (Tangri kuch bergani uchun otam
xoqonning lashkari bo‘ridek ekan, dushmani qo‘ydek ekan)
(K.12). Bitiglarda xoqonlarning ulug‘ yutuqlari ta’riflanar
ekan, tangrining qo‘llagani tufayli ana shunday ishlar amalga
oshganligi e’tirof etiladi. Bunda täŋri yarlïqaduq üčün (tangri
yorliqagani uchun), täŋri küč bertük üčün (tangri kuch bergani
uchun) singari iboralardan foydalaniladi. Ushbu jamlada tangri
kuch bergani uchun xoqon qo‘shinining kuch-qudrati orta
borganligi ta’riflanib, uning jasur va yengilmasligi bo‘riga,
dushmanning
ojizligi,
bo‘ysinuvchanligi
esa
qo‘yga
qiyoslanmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
