Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Qadimgi turklarda fasl. Bir yil to‘rt faslga ajraladi. Bular: 
yaz 
–
  ko‘klam,  yay 
–
  yoz,  küz 
–
  kuz,  qïš 
–
  qish.  Bulardan  yaz 
so‘zi  hozir  iste’moldan  chiqqan,  o‘rnida  “ko‘klam”,  “bahor” 
so‘zlarini  ishlatamiz.  “Yoz”ni  bildiruvchi  yay  so‘zida  tovush 
o‘zgarishi  yuz  berib,  yaz  ga  aylangan.  Shunga  qaramay, 
ularning qoldiqlari ayrim so‘zlarimizda uchrab turadi. Masalan, 
bolalar qo‘shig‘ida kechgan Läyläk keldi, yaz boldï jumlasidagi 
yaz  so‘zi  “ko‘klam,  bahor”ni  bildiradi.  Yoki  hozirgi  yaylaw 
so‘zining  o‘zagi  yay  (yoz)  bilan  bog‘liq:  yay+la+ğ/w  – 
“yaylov,  yozni  o‘tkazadigan,  yozlaydigan  joy”.  Qiyoslang: 
qïšla+q  –  “qishloq,  qishni  o‘tkazadigan,  qishlaydigan  joy”. 
Hozir  biz  qo‘llayotgan  yaylaw,  qïšlaq  so‘zlari  tarixan  qishda 
qishloqlarga  ko‘chib  kelib,  yozda  esa  yaylovga  chiqib  kun 

---

 
240
kechiruvchi  chorvachilar  hayoti  bilan  bog‘liq  holda  yuzaga 
kelgan.   
Qadimgi turk taqvimiga ko‘ra yil yaz (ya’ni ko‘klam) bilan 
boshlanib, mavsum qïš bilan tugaydi.   
Shunisi  borki,  turklar  tasavvurida  yilning  to‘rtala  fasli  bir-
biriga  teng  emas.  Fasl 
–
  tabiatning  bir  yildagi  mavsumiy 
o‘zgarishidir.  Havoning o‘zgarishiga qarab,  fasllar surilib  ham 
turadi.  Bundan  tashqari,  Yer  yuzining  turli  nuqtasida  fasllar 
almashinuvi  har  xil.  Masalan,  Oltoy  o‘lkalarida  yozga 
qaraganda qish uzoq davom etadi.  Boshqa turk o‘lkalarida esa 
buning  aksi.  Fasllarning  mavsumiy  hodisa  ekanligi  xalq 
tafakkurida  yaxshi  aks  etgan.  Kuzda  kunlar  erta  sovib,  qor 
tushsa, “bu yil qish erta keldi”, deb qo‘yamiz. Yoki ko‘klamda 
sovuqning  zahri  ko‘tarilavermasa,  “qish  cho‘zilib  ketdi” 
deymiz.    Demak,  qish  ham  o‘sha  yili  shunchalik  uzoq  davom 
etgan bo‘ladi. 
Chamasi,  kishilikning  ilk  tasavvurlarida  boshlab  “qish” 
bilan  “yoz”  tushunchasi  shakllangan.  Biridan  ikkinchisiga 
o‘tuvchi  –  oraliq  fasllar  tushunchasi  keyin  qo‘shilgan  bo‘lishi 
kerak.  Shuning  singari,  ilk  tasavvurlarda  “kun”  bilan  “tun” 
tushunchasi  shakllangan.  Ularni  bog‘lab  turuvchi,  biridan 
ikkinchisiga  o‘tuvchi  vaqt  birliklari  haqidagi  tasavvurlar  esa 
keyinchalik yuzaga kelgan ko‘rinadi.