Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Qadimgi  turklarda  oy.  Turkiy  tillarda  ay  so‘zining  ikki 
ma’nosi bor: “koinot jismi” va “vaqt birligi”. Harqalay, u ilkin 
ma’nosida  “koinot  jismi”ni  bildirgan.  Keyingi  ma’nosi  uning 
davriy aylanishi (o‘ttiz kunligi)  asosida kelib chiqqan.  Boshqa 
tillarda  bunday  emas  (masalan,  ingliz  va  rus  tillarini 
qiyoslang).  Bu  ham  bo‘lsa,  qadimgi  turklar  tasavvurida  vaqt 
tushunchalari  astronomik  tasavvurlar  bilan  uyg‘un  holda 
yuzaga chiqqanligidan dalolat beradi.  Kün so‘zi  ham shunday: 
uning ilkin ma’nosi  – “Kun(Quyosh)”, vaqt ma’nosi esa undan 
urchigan.   

---

 
241
Yil  o‘n  ikki  oyga  bo‘linadi.  Eski  turklarda  yil  ko‘klamdan 
boshlangani  uchun  yilning  birinchi  oyi  ko‘klamning  birinchi 
oyiga teng keladi.  
Yangi  oy  Oyning  chiqqan  kunidan  boshlanadi.  To‘lgan 
Oyni  tolun  yoki  tolun  ay    deydi.  Tolun  ning  lug‘aviy  ma’nosi 
“to‘liq, to‘lishgan”dir. Turklarda Aytoldï degan ot ham bo‘lgan, 
ma’nisi “to‘lgan oy” degani. 
Qadimda  oylarga  ot  qo‘yilmagan,  ular  o‘z  tartibi  bilan 
aytilgan:  birinč  ay,  ikinč  ay,  üčünč  ay  singari.  Keyinchalik, 
turklar  buddizm,  moniylikni  qabul  qilganlaridan  keyin  ularga 
nom  qo‘ydilar,  to‘g‘rirog‘i,  bu  nomlar  qo‘shni  tillardan 
o‘zlasha boshladi. 
Qadimgi uyg‘ur taqvimda uchraydigan oy otlari: 
aram  ay  //  ram  ay  [r`m]    –  qadimgi  uyg‘ur 
taqvimining birinchi oyi 
č(a)xš(a)p(a)t ay  [ siksapada] – ro‘za oyi, taqvimning 
o‘n ikkinchi oyidir. 
Islom davridan turklar arab taqvimini qo‘llay boshladilar va 
oylar ham arabcha atala boshladi. Masalan:  zulqada ayï, rajap 
ay, muharram ay singari. 
Qadimda  xalq  ichida  chorvachilik  va  dehqonchilik  bog‘liq 
holda  yuzaga  kelgan  oy  otlari  ham  qo‘llanilgan.  Bu  xususda 
Mahmud  Koshg‘ariy  shunday  yozadi:  “(Turklarda)  oy  ismlari 
ham shaharlarda arabcha yuritiladi. Ko‘chmanchi va musulmon 
bo‘lmagan  turklar  oylarni  to‘rt  fasl  bilan  ataydilar.  Har  uch 
oyni  bir  ism  bilan  yuritadilar.  Yil  o‘tishini  shunday  biladilar. 
Masalan:  navro‘zdan  keyingi  avval  bahorga  oğlaq  ay,  so‘ngra 
uluğ oğlaq ay derlar. Chunki oy bu vaqtda katta bo‘lib qoladi. 
Bundan  keyingisiga  uluğ  ay  deyiladi.  Chunki  bu  yozning 
o‘rtasida  bo‘lib,  bu  vaqtda  sut  va  yer  ne’matlari  mo‘l-ko‘l 
bo‘ladi” (MK.I.332). 
O‘zbek  tilida  chorvachilik  yoki  dehqonchilik  bilan  bog‘liq 
holda  yuzaga  kelgan  atamalar  hozir  ham  uchrab  turadi. 
Masalan,  xalq  tilida  qïrqïm  ayï  deydi,  bu  qishdan  chiqib, 

---

 
242
qo‘ylarning  junini  oladigan  paytga  to‘g‘ri  keladi.  orağ  ayï  – 
bug‘doy o‘radigan vaqt, yoz chillasiga to‘g‘ri keladi. Yoki xalq 
tilida  Beš  doğalda  bešikdägi  bala  sawqatmas  degan  gap  bor. 
Bunda    beš  doğal  deganda  kunlar  iliy  boshlagan  payt  nazarda 
tutiladi.  
Hozirgi  turk  tilida  oylar  shunday  ataladi:  ocaq  –  yanvar, 
šubat – fevral, mart – mart, nisan – aprel, mayïs – may, haziran 
– iyun, temmuz – iyul, ağustos – avgust, eylül – sentyabr, ekim 
– oktyabr, qasïm – noyabr, aralïq – dekabr. 
Qozoq  tilida  o‘n  ikki  oy  otlari  shunday:  qaŋtar  –  yanvar, 
aqpan  –  fevral,  naurïz  –  mart,  säuir  –  aprel,  mamïr  –  may, 
mausïm  –  iyun,  šilde  –  iyul,  tamïz  –  avgust,  qïrküyek  – 
sentyabr,  qazan  –  oktyabr,  qaraša  –  noyabr,  jeltoqsan  – 
dekabr. 
O‘zbek  shevalarida  ham  bu  nomlarning  ayrimlari 
qo‘llaniladi.  Masalan,  xalq  og‘zida  qaŋtar,  aqpan  nomlari 
uchrab  turadi.  Qantar  ağdï  deydi,  u  “qora  sovuq  o‘tgan, 
qorning zahri ozaygandan keyingi muddat”ni bildiradi.  
O‘zbeklarda  yozning ayni qizigan payti,  qishning qahraton 
pallasini čillä deyiladi. Čillä oy bilan teng emas, čillä deganda 
issiq  yoki  sovuq  avjiga chiqqan  “qirq kunlik” tushuniladi:  yaz 
čilläsi,  qïš  čilläsi.  Chilla  boshlangan  paytni  –  čillä  kirdi, 
tugagan paytni esa čillä čïqdï deyiladi. 
Ko‘klam yoki kuzga nisbatan chilla qo‘llanilmaydi. Sababi, 
chillada, odatda,  ob-havo bir maromda kechadi. Ko‘klam bilan 
kuz oraliq fasllar: ko‘klamning boshlanishida kun sovuq bo‘lsa, 
oxirlaganda isib ketadi yoki kuzda buning aksi.