TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2020/2(23
)
50-70-yillar davomida yaratilgan va yuqorida tavsiflari keltirilgan hamma priborlardan
surdopedagoglarning foydalanish imkoniyatlari juda cheklangan edi. Buning sababi, avvalambor
shunda ediki, texnika imkoniyatlarining cheklanganligi nutqning akustik komponentlarini
vizuallashtirish prinsipiga asoslangan talaffuz jihatini shakllantirish va korreksiyalashning yordamchi
texnik vositalariga nisbatan qо‘yiladigan pedagogik talablarni tо‘liq amalga oshirish imkonini bermas
edi.
Nuqtni vizuallashtirish tizimini rivojlantirishdagi yangi bosqich bunday priborlarni yaratishga
qaratilgan texnik va texnologik bazaning tubdan yangilanganishi, xususan, axborot texnologiyalari
davrini boshlab bergan mikroprotsessorlarning qо‘llanishi balan bog‘liq.
Priborlarni takomillashtirish va yangilashga intilgan kо‘pchilik mutaxassislar har qanday tovushni
kompyuterning uzoq muddatli xotirasida saqlab qо‘yish hamda zaruratga kо‘ra uning turg‘un aksini
ekranga chiqarish muammosini muvaffaqiyatli hal qildilar. Shu tufayli ta’lim oluvchilar endilikda tо‘g‘ri
talaffuz namunasini kо‘p martalab ekranga chiqarish va ekranda yaqqol namoyon bо‘lgan “namunali”
talaffuzga yaqinlashishga intilish imkoniyatiga ega bо‘ldilar. Biroq ovozli nutq bu majmualarda ham,
avvalgidek, har xil turdagi egri chiziqlar, spektrogrammalar kо‘rinishida aks ettirilar ediki, bu kabi
obrazlarni bolalar yetarli darajada tushunmas edilar. Shunday qilib, qо‘llanayotgan obrazlar xarakteri
tufayli maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalar ta’limida bunday vositalardan foydalanish
imkoniyatlari cheklangan edi.
Shundan sо‘ng g‘arb mamlakatlarida gap borayotgan yangi avlod priborlarini takomillashtirish va
pedagoglarning talablariga moslashtirish ustida ish olib borildi.
1990-yilda Niderlaniyada (The Institute for Perception Research/IPO, Eindhoven) yangi avlod
intonografi yaratildi va u “VisualDisplay” degan nom oldi. Bu tizim tovushning chastota
xarakteristikalarini, intonatsiyaning umumiy konturini va aytilgan fikrning davomiyligini aks ettirar edi.
Unda matnni kompyuter ekraniga chiqarish imkoniyatidan foydalanilgan edi. Buning evaziga endilikda
ovozli nutqning vizual aksi xuddi shu mazmundagi matnning yozma shakli bilan tо‘ldirilar edi. Nutq
namunalarini komyuterning uzoq muddatli xotirasida saqlash imkoniyati mavjud edi. Va о‘qituvchi
bunday namunalarni о‘zi mashg‘ulot olib borishda yaratish imkoniyatiga ega bо‘ldi (G.W.G.Spaai).
1987-yildan 1989-yilga qadar London universitetining fonetika va lingvistika fakultetida
(Department of Phoneticsand Linguistics University College London) britaniyalik mutaxassislar
A.Foursin, E.Abberton, V.Ball tomonidan eshitishida buzilishlari bо‘lgan bolalar uchun trenajyor turdagi
kompyuter dasturi ishlab chiqildi. Bu dastur ovoz va nutqning intonatsion strukturasini vizuallashtirish
imkonini berdi. N.Levitt ning adolatli e’tirofiga kо‘ra, bola uchun maksimal axborot bera oladigan ovozli
nutqni aks ettiradigan obrazlarni yaratish va ularning ekranda mavjud bо‘lish vaqtini boshqarish
imkoniyatini beruvchi priborlar va qurilmalargina talaffuzga о‘rgatishda samarali yordamchi vositalar
hisoblanadi. Nuqtni vizuallashtirish vositalarini takomillashtirishga qaratilgan ish aynan mana shu
yо‘nalishda davom ettirildi (B.A.G.Elsendoom, F. Coninx). Masalan, Germaniyada, Dyusseldorf
Universiteti tibbiyot klinikasining audiologiya va akustika ilmiy laboratoriyasida (Research Laboratory
for Medical Acoustics and Audiologyat the University Clinicof Dusseldorf, Germany) xuddi shu yillarda
akustik nutq komponentlarini vizuallashtirish kompyuter tizimi ishlab chiqildi. Bu ishlanmani Peter
Nolte, Renate Printzeni Gunter Esser amalga oshirdilar. Nutqni vizuallashtirish tizimlarini ishlab
chiqishda radioelektronikaning yangi rivojlanish bosqichida akustik nutq komponentlarini kompyuter
ekranida aks ettirishning butunlay о‘zgacha tizimini ishlab chiqishni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘ygan
mutaxassislar mislsiz ilgarilab ketdilar. IBM korporatsiyasining ilmiy xodimlari aynan shu yо‘ldan
bordilar.
1989-yili IBM ning Parij bо‘limida “Speech Viewer” (“Kо‘rinadigan nutq”) tizimi yaratildi. Uning
asosida asosiy akustik nutq komponentlarini vizuallashtirishning mutlaqo yangi yechimi yotar edi.
Mutaxassislar birinchi marta aniq axborot beradigan, hatto kichik yoshdagi bolalar ham osongina
