Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2(23
)
 
“о‘qib” oladigan obrazlarni yaratish va multiplikatsiya elementlarini kiritishga erishdilar. Shuningdek, 
ular hatto barqaror teskari aloqaga, ya’ni real vaqt rejimida ekranda bola uchun axborot beruvchi obraz 
kо‘rinishida taqdim etilgan nutq namunasini takror-takror eshitish imkonini beradigan interaktiv 
muloqotga erisha oldilar. Ushbu kompyuter tizimining bundan boshqa afzalliklarini ham hisobga olgan 
holda, shuni ta’kidlash mumkinki, IBM ning “Speech Viewer” (“Kо‘rinadigan nutq”) kompyuter tizimi 
birinchi bor nutqning talaffuz jihatini shakllantirish va korreksiyalashda akustik nutq komponentlarini 
vizuallashtirish prinsipiga asoslangan yordamchi vositalarga nisbatan surdopedagoglar va logopedlar 
qо‘ygan deyarli hamma talablarga javob berar edi. 90-yillarning boshida “Speech Viewer” 
(“Kо‘rinadigan nutq”) kompyuter tizimi kо‘plab mamlakatlarda surdopedagoglar va logopedlar 
tomonidan ishlatila boshladi. Bu texnologiyaning shu qadar keng tarqalishini quyidagilar bilan izohlash 
mumkin: u bolalarni talaffuz bо‘yicha mashg‘ulotlarga undashning (motivatsiya qilishning) noyob 
vositasi bо‘lib xizmat qiladi; bolalarning о‘z nutqiy faoliyatlarini real va orqaga surilgan vaqt rejimida 
tahlil qilish uchun qо‘shimcha vizual dinamik tayanchga bо‘lgan ehtiyojini qondiradi; bolalarning 
individual talaffuz qilish imkoniyatlarini amalda hisobga olish imkonini beradi. Rossiyada rivojlanishida 
kamchiliklari bо‘lgan bolalarga ta’lim berish vositalarini ishlab chiqish uchun mikroprotsessorlar va 
axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatiga mutaxassislar faqat 90 yillarning boshlarida ega 
bо‘ldilar. “Speech Viewer” tizimining tuzilish prinsiplarini tahlil qilish asosida 1992-yilda “Delfa” firmasi 
tomonidan “Delfa-130” surdopedagogik trenajyor ishlab chiqildi. Bu ikki tizimning qiyosiy tahlili shuni 
kо‘rsatadiki, о‘zlarining funksional imkoniyatlariga kо‘ra Rossiya mutaxassislarining ishlanmasi “Speech 
Viewer”dan ancha orqada turadi. Nutqning talaffuz jihatlarini shakllantirish va korreksiyalashda 
qо‘llanadigan ta’lim vositalarining yangi avlodiga murojaat qilishimizning bir qancha sabablari mavjud 
bо‘lib, ularni quyidagi omillar asosida izohlash mumkin: 
- og‘zaki nutq muloqot vositasi va tilni о‘zlashtirish asosi sifatida favqulodda ahamiyatga ega; 
- rivojlanishida har xil kamchiliklarga ega bо‘lgan bolalar nutqning talaffuz jihatini 
korreksiyalashga, ayniqsa, kuchli ehtiyoj sezadilar; 
- ushbu ta’lim sohasi nihoyatda murakkab va о‘ziga xosligi bilan ajralib turadi; 
- surdopedagoglar va logopedlar bolalarning talaffuz vositasida mashg‘ulotlarga motivatsiyasini 
keltirib chiqarish va uzoq vaqt davomida ijobiy kayfiyatni saqlab turishga, bolalar hozirgi va orqaga 
surilgan vaqt rejimida о‘zining nutqiy faoliyatini tahlil qilishlari uchun qо‘shimcha vizual tayanchni 
taqdim etish hisobiga talaffuz kо‘nikmalarini shakllantirishning sensor bazasini kengaytirishga qodir 
bо‘lgan maxsus ta’lim vositalariga hamma vaqt ehtiyoj sezadilar.
Shunday qilib, nutqning talaffuz jihatlarini shakllantirish va korreksiyalashda akustik nutq 
komponentlarini vizuallashtirish prinsipiga asoslangan vositalar tadrijiy rivojining tahlili 
mikroprotsessorlar va axborot texnologiyalarining yuzaga kelishi ularning rivojida hal qiluvchi 
ahamiyatga ega bо‘ldi.