Тошкент давлат иқтисодиёт университети И. Саифназаров, А. Мухтаров, Т. Султонов, Д. Эрназаров Илмий тадқиқот методологияси

Табиат, жамият ва таффакур ривожини ифодаловчи қонунларни 3 турга ажратиш мумкин:

1. Хусусий қонунлар: нарса ва ҳодисалар ўртасидаги нисбатан тор доирадаги алоқаларни функционал тарзда ифодалайди. Хусусийлик - айримлик билан умумийликни бир-бири билан боғловчи звено. Хусусийлик айримликга нисбатан умумийликдир, умумийликка нисбатан эса айримликдир. Масалан, буғдой – айримликдир, ғалла экинлари хусусийликдир, ўсимлик – умумийликдир. Хусусийлик бўлган ғалла экинлари бўйича буғдойга нисбатан умумийликдир ва ўсимликка нисбатан айримликдир.

2. Умумий қонуниятлар: ҳодисаларнинг умумий хоссалари ўртасидаги муносабатни ифодаловчи қонунлар. Умумийлик айримликнинг негизи ва заминидир, томири ва субстанциясидир.
3. Энг умумий қонунлар: табиат, жамият, тафаккур ривожининг энг умумий алоқадорликларини, тамоиларини, тараққиётининг, тенденцияларини ифодалайди.
Қонунлар 2 та функцияни бажаради:
1. Тушунтириш – фан бирор-бир ҳодисанинг мавжудлигини шунчаки рўй беришини эътироф этмасдан, у қандай мавжуд бўлиши ва рўй беришини тушунтиради, унинг моҳияти очиб берилади. Тушунтиришнинг кўринишлари: 1) сабабий, 2) функционал, 3) структуравий тушунтиришлар.
2. Башорат қилиш (бу кўпинча назарий қонунлар ҳам дейилади). Масалан, электр назарияси асосида Максвелл электромагнит тўлқин назариясининг яратишга мувоффиқ бўлди, сўнг ушбу фундаментал назария асосида бир қанча тажрибалар ўтказилди, эмпирик қонунлар кашф қилинди.
Табиат, жамият ва инсон тафаккури тараққиёти жараёнларининг моҳиятини очиб берувчи қонунлар:


7.3.3-Чизма

2. 
   Қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуни
   

Қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонунининг мазмуни шундаки, барча борлиқ қарама-қарши асослардан иборат, улар эса ягонадир, ўз табиатига кўра бир-бирига қарама-қарши ва доимий курашда (масалан: кун ва тун, иссиқ ва совуқ ва ҳ.к.). Қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуни -барча борлиқнинг ҳаракатланиши ва ривожланишининг ички манбаи.