|
1.3. Sanoat marketingining iste’mol marketingidan farqlanishi
Milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘i bo‘lgan sanoat, zavod, fabrikalar, elektr
stansiyalar, shaxtalar, ruda ishlab chiqaruvchi korxonalar, mehnat qurollari ishlab
chiqarish, xom-ashyo va materiallar, yoqilg‘i qazib chiqarish, yog‘och tayyorlash
xamda sanoatda, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni qayta ishlovchi
alohida biznes korxonalari, soha va tarmoqlar yig‘indisidan iboratdir.
Har qanday mamlakatning kuch-quvvati va saloxiyati, ravnaq topishi, ishlab
chiqarish samaradorligi va nihoyat aholisining farovonlik darajasi birinchi navbatda
uning sanoatini qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi.
Sanoat rivojlanishi va samaradorligi esa o‘z navbatida, uning marketing
faoliyatini holati qanchalik mukammalligi bilan uzviy bog‘liqdir. Malumki, milliy
iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarda marketing o‘zining asosiy maqsad, vazifa,
mohiyati jihatidan keskin farq qilmaydi. Bundan ayrim iqtisodchilar barcha
tarmoqlarda marketing bir xil yo‘sinda tashkil etilishi va olib borilishi lozimligi haqida
fikr bildiradilar.
Masalan, Malkolm Mac-Donald fikricha marketingning asosiy g‘oyasi universal
harakterga ega bo‘lganligi tufayli pechka marketingining, sug‘urta polisi yoki
margarin marketinglari orasida xech qanday farq yo‘q degan fikrni bildiradi. Biroq,
bunday fikrlash milliy iqtisodiyotning ayrim soha va tarmoqlari hususiyatlarini, ularni
18
rivojlantirish va samaradorligini yuksaltirish imkoniyatlarini etibordan chetda qoldirish
bo‘lar edi.
Shuning uchun bo‘lsa kerak bunday qarashlarga ko‘pgina iqtisodchilar etiroz
bildiradilar.
Masalan,
Djeyms
Liin
sanoat
marketingining
quyidagi
bazi
hususiyatlariga etiborni jalb qiladi:
- sotish va xarid qilishning katta xajmda ekanligi;
- mahsulotlarining texnik jixatdan ancha murakkabligi;
- xaridorlarning katta tavakkal (risk) qilishlari;
- sotib olish davrining bir muncha uzunligi;
- sotib olish haqida qaror qabul qilish jarayonining bir qadar murakkabligi;
- xaridorlarning tovarlarni aniq (tushunishi, bilishi) his qilishlari, mutaxassis
ekanliklari;
- iste’molchi (xaridor) va sotuvchilar orasidagi munosabatlarni nisbatan yaqinligi,
fikrdoshligi;
- ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarning bir-birlariga o‘zaro ta’siri.
Olimning bu fikrlariga qo‘shimcha qilib shuni aytish mumkunki, ishlab chiqarish
vositalari, asosan uyushgan bozorda pul o‘tkazish yo‘li bilan oldi-sotdi qilinsa iste’mol
tovarlari esa uyushmagan bozorlarda naqt pulga sotiladi va sotib olinadi. Buning
negizida ularning bozoridagi o‘zgacha, infratuzilmalardagi farq, o‘ziga xoslik ham
yotadi. Masalan, ishlab chiqarish vositalari ikki yo‘sinda: to‘g‘ridan-to‘g‘ri, tranzit
yoki omborlar, vositachilar (ular ayrim xollarda bir nechta bo‘lishi ham mumkin)
orqali ulgurji narx va ulgurji miqdorda o‘z iste’molchilariga yetkazib berilishi
(sotilishi) mumkin.
Iste’mol tovarlari esa, asosan, chakana savdo kanallari orqali magazin va dehqon
bozorlarida sotiladi va xarid qilinadi. Ayrim hollardagina ishlab chiqaruvchidan,
omborlardan sotib olinishi mumkin.
Ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchilar, ko‘p xollarda o‘zlarining doimiy
mijozlariga ega va ular bilan ko‘plab masalalarni: tovarlarning harakterisitkalari, sifat
ko‘rsatgichlari, narh-navo kabilar bo‘yicha yaqindan kelishib, do‘stona vaziyatda hal
qiladilar. Bu iste’mol tovarlari bo‘yicha nisbatan kam uchraydigan holdir.
19
Sotish va xarid qilishning katta xajimda ekanligi sanoat marketingini asosini
tashkil etadi. Har qanday sanoat korxonasi o‘z moxiyatiga ko‘ra iste’molchilar
ehtiyojini qondirish uchun ko‘plab, ommaviy ravishda mahsulot ishlab chiqarishi
lozim. Aks xolda uni tashkil etish xech qanday ma’noga ega bo‘lmagan bo‘lur edi.
Masalan, O‘zbekiston aholisi 33,3 mln.ni tashkil etadi. Demak, ular faraz qilaylik
shuncha miqdorda palto xarid qiladilar, yani har bir iste’molchi 1 donadan polto xarid
qiladi, xolos. Lekin palto ishlab chiqaruvchi birgina fabrikaning yolg‘iz o‘zi minglab
metr gazlama, mato, mo‘yna va h.k.lar xarid qiladi va minglab palto sotadi. Shunday
qilib jismoniy shaxslar iste’mol tovarlarini aksariyat hollarda, donalab (kiyim-kechak,
poyabzal) metrlab yoki bir necha kg xarid qilsa (go‘sht va sut mahsulotlari) yuridik
shaxslar, korxonalarning har biri ishlab chiqarish vositalarini minglab (motor, ehtiyot
qismlar), kilometrlab (kabel mahsulotlari) yoki tonnalab (paxta tolasi, metal, un, mato)
sotadilar va xarid qiladilar.
Sanoat marketini xususiyatlari belgilovchi omillardan biri sanoat tovarlarining
texnik jixatdan ancha murakkabligidir. Darhaqiqat, mashinasozlik sanoati ishlab
chiqargan mashina-uskunalar yoki priborsozlik mahsulotlari iste’mol tovarlariga
(poyabzal yoki oziq-ovqat) nisbatan texnik jihatdan juda murakkabligi ko‘zga yaqqol
tashlanadi. Bu xol sanoat marketini xodimlaridan o‘z soxalari bo‘yicha maxsus bilimli
bo‘lishlarini, yani texnika, ilm-fan yutuqlaridan doimo xabardor bo‘lishlarini, o‘z
malakalarini o‘stirib borishni talab qiladi.
Sanoat ishlab chiqarishi uchun tovarlarini sotib olish marketing xodimlaridan
maxsus bilim va iste’mol buyumlarini sotib olishga nisbatan ko‘proq vaqt talab etadi.
Marketologlar ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish uchun tayyorgarlik ishlari olib
boradilar. Ularning texnik va texnologik xolatlari, sifat va boshqa ko‘rsatkichlari bilan
tanishadilar. Zarur bo‘lganda joylarga borib ularning ishlash jarayonini kuzatadilar.
Tajriba-sinov o‘tkazadilar. Bular maxsus mutaxassislar, kasb egalari tomonidan
amalga oshiriladi va sotib olish davrini bir muncha uzun bo‘lishga olib keladi. Iste’mol
tovarlarini xarid qilish esa katta bilim talab etmaydi (masalan oziq-ovqat sotib olishda)
va aksariyat xollarda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri, sotuvchi xaridor orasida hech qanday
vositachisiz amalga oshiriladi va ko‘p vaqt talab etilmaydi.
20
Sanoat va iste’mol tovarlari marketingini orasidagi farq Stiv Minett keltirgan
misolidan ham ko‘rish mumkin (1.1-jadval).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
