Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali pul va banklar

2.2. Pul mohiyatining namoyon bo`lish shakllari va taraqqiyot bosqichlari.
K.Marks, A.Smit va D.Rekardolarning tadqiqotlariga tayangan holda pulni vujudga kelish jarayonini qiymatning quyidagi shakllari bilan bog’laydi:

1. 
   Qiymatni oddiy yoki tasodifiy shakli.
   

Bu tovar ishlab chiqarishning dastlabki davriga to’g’ri kelib tovarlar
pulsiz bir-biriga bevosita ayirboshlangan. Bunda mahsulot ayriboshlash uchun ishlab chiqarilmagan, lekin uni ortiqchasi tasodifiy shaklda ayirboshlangan. Tasodifiy ayirboshlash mehnat mahsulotining tovarga aylanganligini ifodalaydi. Ayirboshlash natijasida tovar mahsuloti o’ziga teng qiymatli ekvivalent mahsulotga ayirboshlanadi. Ayirboshlash jarayonida iste’molni qondirish birinchi darajali masala, tovarlar qiymatini taqqoslash esa ikkinchi darajali masala sifatida qaralgan. Masalan, 1 bolta = 20 kg don.

2. 
   Qiymatning to’la yoki kengaygan shakli
   

Tovar ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to’la yoki kengaytirilgan shakliga o’tilgan. Bunday ayirboshlashda bir tovarga qarama-qarshi faqat bitta tovar emas, balki bir nechta tovarlar ishtirok etadi. Masalan, Sudanliklarda

10-15 bosh qo’y

10 Qop tuz 20-30 bosh echki
2 bosh buqaga ayirboshlangan.
Bunda o’z qiymatini boshqa tovarga ayirboshlanayotgan tuz nisbiy qiymat shaklida, qolganlari, ya’ni qo’y, echki va buqa esa qiymatni o’zida ifoda etuvchi material bo’lib xizmat qiladi va ularning qiymati ekvivalent qiymat shaklida turadi.

3. 
   Qiymatning umumiy (ekvivalent) shakli.
   

Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan ayirboshlanadigan mahsulotlar soni ham ortib boradi va ayirboshlashda murakkab holat vujudga keladi, biror bir tovar sohibi ushbu tovarni o’zining iste’moliga zarur bo’lgan boshqa bir tovarga ayirboshlanishi uchun avvalom bor o’zining tovariga ehtiyoji bo’lgan boshqa bir iste’molchini topmog’i kerak bo’ladi, ayirboshlash murakkablashib uning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi.
Asta-sekin tovarlar orasida hamma tovarlarga ayirboshlana oladigan va hamma tovarlar qiymatini o’zida ifoda eta oladigan maxsus tovar ajralib chiqadi. Tovarlar dunyosidan chiqqan maxsus tovar qolgan barcha mahsulotlar uchun umumiy ekvivalentga aylanadi.


Masalan:

1 qop bug’doy

10 kg choy

10 kg qaxva 10 bosh qo’y

0,5 tonna temir
2 unsiya (35,6 gramm) oltin
Bunda umumiy ekvivalent vazifasini 10 bosh qo’y bajargan.

4.