O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vazirligi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TALIM VAZIRLIGI

MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITUTINING

JIZZAX FILIALI

‘’AMALIY MATEMATIKA’’ FAKULTETI

‘’TABIIY FANLAR VA IQTISODIYOT ‘’KAFEDRASI

‘’IQTISODIYOT NAZARIYASI’’ FANIDAN

MUSTAQIL ISH

MAVZU
Monopoliyaning mohiyati va uning vujudga kelishi sabablari

TOPSHIRDI: 952-21-guruh talabasi J.Ismoilov

QABUL QILDI: S.A.Saitov

Jizzax 2022

Reja:


1.Monopoliyaning vujudga kelish sabablari;


2. Monopoliya va uning vujudga kelishi;


3.Manapoliya va raqobat;

Monopoliya-bu tur bozor munosabatlari, unda bitta turdagi mahsulotni ishlab chiqarishning butun sanoatini faqat bitta sotuvchi nazorat qiladi. Ushbu bozorda boshqa o'xshash tovar etkazib beruvchilar mavjud emas.

Ya'ni, bozorda monopolist ishlab chiqarish, savdo va boshqa faoliyat uchun mutlaq huquqqa ega. Monopoliya o'z-o'zidan paydo bo'ladigan bozorlarning paydo bo'lishi va ishlashiga to'sqinlik qiladi va erkin raqobatni susaytiradi.
Monopoliyaning vujudga kelish sabablari bozorda vujudga kelish sabablarini o'rganmasdan turib, monopoliyaning nima ekanligini tushunib bo'lmaydi. Monopoliyalarni vujudga kelish usullari juda xilma-xildir. Ba'zi hollarda katta kompaniya kuchsizroqni sotib oladi, boshqalarda birlashish ixtiyoriydir. Shu bilan birga, ishlab chiqarish tashkilotlari nafaqat bir xil mahsulotni, balki umumiy assortimenti va ishlab chiqarish texnologiyasiga ega bo'lmagan korxonalarni ham birlashtirishi mumkin.
Bozorda monopoliyani shakllantirishning navbatdagi usuli - bu "yirtqich" deb nomlangan narxlar. Ushbu atama shuni anglatadiki, firma narxlarni shunchalik past belgilaydiki, raqobatdosh firmalar katta xarajatlarga olib keladi, natijada ular bozorni tark etishadi.
Monopoliya nima? Bu har bir ishlab chiqaruvchi va sotuvchining asosiy istagi. Monopoliyalarning mohiyati nafaqat raqobat bilan bog'liq ko'plab muammolarni bartaraf etish, balki iqtisodiy hokimiyatning ma'lum bir tarmog'ining bir xil qo'llarida to'planishidir.
Monopolist nafaqat bozor munosabatlarining boshqa ishtirokchilariga ta'sir ko'rsatishga qodir, ularga o'z shartlarini yuklaydi, balki butun jamiyat uchun ham!
Monopoliyalar - bu xususiy shaxslarga tegishli bo'lgan va unga monopol narxlarni belgilash maqsadida bozorning ayrim tarmoqlari ustidan yagona nazoratni amalga oshiradigan iqtisodiy birlashmalar.
Raqobat va monopoliya bozor munosabatlarining ajralmas elementlari hisoblanadi, ammo ikkinchisi ularning iqtisodiy rivojlanishiga to'sqinlik qiladi.
Monopoliyaning o'ziga xos xususiyatlari:
Butun sanoat ushbu mahsulotni bitta ishlab chiqaruvchisi tomonidan namoyish etiladi.
Xaridor monopolistdan tovar sotib olishga majbur qiladi yoki umuman olmasdan qiladi. Ishlab chiqaruvchi odatda reklama bilan shug'ullanadi.
Monopolist bozorda o'z tovarlari miqdorini tartibga solish qobiliyatiga ega, shu bilan uning qiymatini o'zgartiradi.
Shunga o'xshash tovarlarni ishlab chiqaruvchilar monopollashtirilgan bozorda sotmoqchi bo'lganlarida sun'iy ravishda yaratilgan to'siqlarga duch kelmoqdalar: huquqiy, texnik yoki iqtisodiy.
Shaxsiy korxona monopoliyasi "halol" monopoliya deb ataladi, uning yo'li ishlab chiqarish samaradorligini doimiy oshirib borish va raqobatdosh korxonalarga nisbatan sezilarli ustunliklarga erishishdir.
Monopoliya bitim sifatida raqobatni to'xtatish va narxlarni mustaqil tartibga solish maqsadida bir nechta yirik firmalarning ixtiyoriy birlashishi.
Tabiiy monopoliya bir qator ob'ektiv sabablarga ko'ra paydo bo'ladi. Bozorda tabiiy monopolist ma'lum bir mahsulotga bo'lgan talabni eng yaxshi qondiradigan ishlab chiqaruvchidir. Ushbu ustunlik raqobat nomaqbul bo'lgan ishlab chiqarish texnologiyalari va maishiy xizmatlarni takomillashtirishga asoslangan.
Davlat monopoliyasi hukumatning ayrim harakatlariga javoban vujudga keladi. Bir tomondan, bu korxonaga ayrim turdagi tovarlarni ishlab chiqarish uchun eksklyuziv huquqni beradigan davlat shartnomalari. Boshqa tomondan, davlat monopoliyasi - bu davlat korxonalarining bozorda bitta iqtisodiy sub'ekt sifatida harakat qiladigan alohida tuzilmalarga birlashishi.
Iqtisodiy monopoliya bugungi kunda boshqalarnikiga qaraganda ancha keng tarqalgan, bu iqtisodiy rivojlanish qonunlari bilan izohlanadi. Iqtisodiy monopolist mavqeiga erishishning ikki yo'li mavjud:
kapitalni doimiy ravishda oshirish orqali uning ko'lamini oshirish orqali korxonani rivojlantirish;
kapitalni markazlashtirish, ya'ni raqobatbardosh tashkilotlarni ixtiyoriy yoki majburiy ravishda egallab olish va natijada bozorda ustun mavqega ega bo'lish.
Har bir iqtisodiy rivojlangan davlat monopoliyaga qarshi siyosat olib borish zarurati bilan duch keldi, uning maqsadi raqobatni himoya qilishdir.
Davlat rejalarida erkin bozorlarning umumiy tashkil etilishi mavjud emas, uning vazifasi bozor tizimidagi eng jiddiy buzilishlarni bartaraf etishdir. Uni amalga oshirish uchun raqobat va monopoliya bir vaqtning o'zida mavjud bo'lmaydigan bunday sharoitlar yaratiladi va birinchisi ishlab chiqaruvchilar uchun ko'proq foydalidir.
Monopoliyaga qarshi siyosat bir nechta vositalar orqali amalga oshiriladi. Monopoliyani tartibga solish erkin raqobatni rag'batlantirish, bozordagi eng yirik ishlab chiqaruvchilarni nazorat qilish, kichik va o'rta biznesni rivojlantirish va narxlarni doimiy ravishda kuzatib borish orqali amalga oshiriladi.
Iqtisodiy nazariya juda ko'p turli xil atamalar mavjud. Biroq, ularning eng salohiyati - bu atamani qanchalik to'g'ri ishlatish va uning ma'lum bir holatdagi semantik ma'nosi to'g'ridan-to'g'ri kontekstga bog'liq. Bu ushbu kontseptsiyaning turlicha talqin qilinishi bilan bog'liq.
Monopoliya va uning vujudga kelishi iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqobat muhitining ta'minlanishi monopoliyalar, ularning kelib chiqish sabablari va amaliyotidagi xususiyatlarini ko'rib chiqishni taqozo etadi.
Monopoliya tushunchasiga turli o'quv adabiyotlarida turlicha ta'rif beriladi.Jumladan, ba'zi o'rinlarda unga «davlat, korxonalar, tashkilotlar, sotuvchilarning qandaydir xo'jalik faoliyatini amalga oshirishdagi mutlaq huquqi sifatida qaralsa, boshqa holatlarda, «faoliyatning u yoki bu sohasida shaxs yoki kishilar guruhining har qanday (ba'zi adabiyotlarda yakka) hukmronlik holati», deb ta'riflanadi. Bu ta'riflardagi monopoliyaning «mutlaq huquq» yoki har qanday yoki yakka hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning mohiyatini aniq yoritib berolmasligi sababli, uni quyidagicha ta'riflash o'rinli deb hisoblaymiz: monopoliya — monopol yuqori narxlarni o'rnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari.
«Monopoliya» atamasining kelib ehiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya'ni. grekcha «monoc» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi.
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to'planishi hisoblanadi.Ishlab chiqarishning to'planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to'planishini namoyon etadi.
Ishlab chiqarish to'planishining asosiy sababi bo'lib oli- nayotgan foyda hajmining ko'payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko'paytirib borish maqsadida tadbirkor olingan qo'shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini kapitallashtiradi, ya'ni unga qo'shimcha ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib oladi. Bu esa, ba'zi bir korxonalarning o'sishi hamda ishlab chiqarish miqyoslarining kengayishiga olib keladi.Shu bilan birga raqobat amaldagi kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish, markazlashtirish tendcnsiyasini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish to'planishining moddiy asosi bo'lib kapitalning to'planishi va markazlashuvi hisoblanadi.