Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

15.3. Ijtimoiy institutlar va xodimlami ijtimoiy himoya qilish mexanizmi
Har qanday davlatda fuqarolami ijtimoiy himoya qilishni amalga oshirish 
bilan shug‘ullanadigan ijtimoiy institutlaming butun bir tizimi mavjuddir. 
Ijtimoiy
inshtut
-
odamlaming birgalikdagi faoliyatini tashkiliy tuztbna tarzida tashkil etishning
barqaror shakli yoki normativ jihatdan tartibga solinadigan qoidalar tizimidan
iboratdir.
Mazkur tartib doirasida tegishli institutlaming faoliyati bilan qamrab 
olingan odamlaming ijtimoiy vazifalari va maqomlarini taqsimlash ro‘y beradi. Bu 
sanab o'tilgan institutlardan ayrim turlarini (toifalarini) ayrim sotsiologlar ijtimoiy- 
tashkiliy institutlar deb, qolganlarini ijtimoiy-normativ institutlar deb ataydilar.
Eng muhim va eng qudratli 
ijtimoiy-tashkiliy institut -
bu davlatdir. U 
murakkab institutsional tizimdan iborat bo‘lib, turli institutlardan tashkil 
topgan. Ijtimoiy himoya qilish vazifalarini bajarishda sug'urta kompaniyalari, 
turli ixtisoslashtirilgan jam g‘arm alar, xayriya tashkilotlari, shuningdek, 
ijtimoiy va siyosiy tashkilotlar singari institutlar muhim rol o ‘ynaydilar. 
Ular o'zlari vakil qilingan sohada ijtimoiy guruhlar va qatlamlami ijtimoiy 
himoya qilishni amalga oshiradilar.
Yollanib ishlaydigan xodimlami himoya qilishi lozim boigan institutlar 
kasaba uyushmalaridir. 
Hozirgi vaqtda jiddiy ravishda yangilanish uchragan 
an ’anaviy kasaba uyushmalari bilan bir qatorda ishchilaming yangi-yangi 
tashkilotlari, “mustaqil” kasaba uyushmalari ham paydo boigan. Biroq faqat 
ulami yollanma mehnat xodimlarining himoyachilari deb atab, an ’anaviy 
kasaba uyushmalarini “rasmiy uyushmalar” deb hisoblash, ulami himoyachi 
sifatida chiqish huquqidan mahrum etish adolatsizlikdir. O'zgargan kasaba 
uyushmalari haqli ravishda mustaqil kasaba uyushmalari b o iib qoldilar, 
chunki ular yollanma m ehnat xodimlarining vakillari sifatida maydonga 
chiqadilar va davlat tuzilmalariga bogiiq bolm aydilar. Ham “mustaqil” , 
ham m ustaqil bo'lm agan 
kasaba uyushm alarining ijtim oiy-iqtisodiy 
islohotlarning mazkur darajasidagi asosiy faoliyati mehnatkashlar huquqlari 
va manfaatlarini himoya qilish uchun o‘z faoliyatlarida ijtimoiy sheriklik
216

---

shakllari hamda mexanizmlaridan foydalanish sohasiga o'tdilar. Mazkur 
mexanizm demokratiya rivojlangan mamlakatlarda yaxshi ishlab chiqilgan 
b o iib , o ‘zini ijobiy tomondan namoyish etdi. Bu mexanizmning mohiyati 
qarama-qarshilik emas, balki ish beruvchilar vakillari bilan davlat o'rtasida 
muzokaralar o'tkazishdan, shu asosda murosa-madoraga kelish hamda ma’lum 
darajada maqbul qarorlar ishlab chiqishdan iborat.
Jamiyatdagi ijtimoiy-tashkiliy institutlar bilan bir qatorda ko'pgina 
ijtimoiy-normativ institutlar ham borki, ular biron-bir tashkilotda namoyon 
boim asdan, balki o'zlaricha mavjud b o iib , faoliyat ko'rsatadilar hamda 
ijtimoiy himoya qilishda muayyan rol o'ynaydilar. Huquqning har bir 
sohasi ana shunday ijtimoiy-normativ institutlar tizimidan iborat (mehnat 
huquqi, mehnat qonunlari). Yollanma xodimlami ijtimoiy himoya qilish 
tizimidagi muhim ijtimoiy-normativ institut hozirgi vaqtdagi ta ’rif bitimlari, 
kontraktlar, jamoa shartnomalari va hokazolardir.
O'zining faoiiyati bilan butun korxona jamoasini qamrab oladigan va 
buning uchun zarur huquqlari va imkoniyatlarga ega bo'lgan asosiy ijtimoiy 
himoya qilish instituti — bu, 
kasaba uyushmasi taskkilotidir.
Bozor sharoitida 
bu tashkilotning himoya qilish rolini oshirish ayniqsa zarur. Korxona bankrot 
yoki yopilgan taqdirda yohud o'z ixtisosini o'zgartirgan sharoitda xodimlami 
ijtimoiy himoya qilishni ta’minlash ayniqsa muhimdir. Bozor sharoitida korxona 
normal ishlab turganda ham kasaba uyushmalari tashkilotlarining ijtimoiy 
himoya qilish vazifasini keskin oshirish talab qilinadi.
Korxonada xodimlami ijtimoiy himoya qilishning aniq omili va vositasi