Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

* Ikkinchidan, 
bu yashirin ishsizlikning to ‘liq b oim agan ish vaqti, 
ta ’minot saqlanmagan ta ’tillar shaklida ko‘payishidir. Rasman ish bilan 
band boMgan bunday ishchilar hech qayerda ishsizlar sifatida ro'yxatga 
olinmaydi, ular garchi mohiyatiga ko‘ra sezilarli darajada ishsiz bo‘lsalar-da, 
rasman boshqa ish joyini qidirmaydilar. Qoidaga ko‘ra, qisman ish bilan 
band bo‘lganlar ikkinchi marta ish bilan bandiik yoki o ‘z-o‘zini ish bilan 
band qilish deb atalmish aholini ish bilan bandligiga ega bo‘ladilar.
■ Uchinchidan, 
ishsizlikning kuchli o‘sishi, ayniqsa, keskin iqtisodiy 
o ‘zgartirishlardan keyingi dastlabki yillarda m ehnat bozoridagi taklif 
kamayganligi tufayli ko‘zga tashlanmaydi. Q oilanilgan muddatidan oldin 
pensiyaga chiqarish, uy xo‘jaligida ish bilan band boMganlar sonini 
ko‘paytirish (asosan, ayollar), yakka tartibdagi mehnat faoliyatining keng 
tarqalishi - bu iqtisodiyot yashirin sektorining rivojlanishini jadallashtiradi 
- bulaming hammasi bozordagi ishchi kuchi taklifini kamaytirdi.
Aholini ish bilan bandiik dinamikasi, YalM bilan ishsizlik o‘rtasidagi 
bevosita aloqaning tasdiqlanmasUgi dastlabki qarashda mantiqqa zid hodisadir. 
Ikki dalil kishini hayratga soladi: birinchidan, ishsizlikni YalM ning o ‘sishiga 
qiyoslash ilgarilovchi qisqarishi; ikkinchidan, ish bilan bandlikning 
kamayishi bilan birga ishsizlikning qisqarishi.
Fikrimizcha, bu hodisalami faqat statistik xatoliklar va ishsizlik maqomini 
berish shartlarining qattiqlashuvi bilan izohlab bo‘lmaydi. Ko‘rinishidan 
yaxshi b o ‘lgan iqtisodiy o ‘sish ko‘rsatkichlarida ish bilan bandlikning 
kam ayishini ikki sabab bilan izohlash m um kin. 
Birinchidan, 
yashirin 
ishsizlikning yuqori darajasi saqlanganligi, u o‘z potentsialini hatto ayrim 
barqarorlik sharoitlarida ham ochiq bozorga chiqarib turadi. 
Ikkinchidan,
yashirin (xufiya) ish bilan bandlikning ko‘payishi, u ishchi kuchi va 
ishsizlarning sezilarli qism ini ochiq m ehnat bozoridan topib turadi. 
Ko'pincha, yashirin ishsizlik to‘g‘ri yashirin ish bilan bandlikka aylanadi, 
bunda rasmiy ish bilan bandiik ko'rsatkichi birmuncha pasayadi, ishsizlik 
ko'rsatkichi esa birmuncha ko‘paymaydi.
Demak, yashirin ishsizlik va xufiya ish bilan bandiik — bu ishsizlikning 
haqiqiy darajasini buzib ko‘ rsatadigan va ayni bir vaqtda, ish bilan bandiik 
va ishsizlik sohasidagi b o ‘lg‘usi m uam m olarning yashirin potentsiali 
hisoblanadigan ikki kuchli omildan iboratdir. Ammo, bu omillar hozircha 
yashirin holatda bo‘lib, shu asnoda rasmiy ishsizlik darajasini ham etarlicha
97

---

yuqori darajada saqlaydi. Bu narsa o ‘z navbatida, ishsizlikning asosiy 
sabablaridan tashqari, iqtisodiyotda bir qator «an’anaviy» sabablarga ham 
bogiiq boiadi. Bu sabablami ishsizlikning asosiy turlarini ko‘rib chiqishda 
tahlil qilish mumkin.
Yashirin ishsizlikni to‘liq bo‘lmagan ishsizlikdan va qisman ish bilan 
bandlikdan ajratish kerak. Qisman ish bilan bandlik tabiiy va xodim uchun 
ko‘p hollarda nufuzli ish bilan bandlik shakli hisoblanadi va keyinchalik, 
chamasi kengayib boradi. Qisman ish bilan bandlik yashirin ishsizlik shakli 
hisoblanrtiaydi, balki ish bilan bandlikni tashkil etishning tobora kengayib 
borayotgan shakllaridan biri hisoblanadi. To‘liq boim agan ish bilan bandlikka 
kelsak, xalqaro ta ’rifga ko‘ra unga yollanma mehnat bilan shug'ullanuvchi 
barcha kishilar yoki korxonalarida ish bilan band b oigan kishilar kiradi, 
ular xoh ishlayotgan boisin yoki ishda qatnashmayotgan boisin, normativ 
ish vaqtidan kamroq ishlab, qo‘shimcha ish qidirib, hisobot davrida unga 
kirishishga tayyor boigan xodimlardir. Bu ta’rifdan kelib chiqishiga qaraganda, 
uch mezon mavjud bo‘lib, ana shu m ezonlar bo'yicha xodimlar to iiq
boim agan ish bilan bandlik toifasiga kiritiladi: 1) normativ vaqtdan kamroq 
davom etadigan ish; 2) bunday ish bilan bandlikning majburiy xususiyati;
3) boshqa ish qidirish va unga kirishishga hozirlik. Xodimni to iiq ish bilan 
band boim aganlar toifasiga kiritish uchun, bu barcha uch mezon bir vaqtning 
o ‘zida bajarilishi kerak. Ishsiz yoki iqtisodiy jihatdan faol boim agan kishi 
to iiq ish bilan band boim agan kishi deb hisoblanishi mumkin emas.
M aium ki, «yashirin ishsizlik* tushunchasi «toiiq boim agan ish bilan 
bandlik* tushunchasidan ancha kengroqdir, chunki uning uchun to iiq
boim agan ish bilan bandlik ta’rifiga kiradigan barcha mezonlar majburan 
yashirin ishsizlik sifatida ta’riflanadigan holatda boiadi. Boshqa mezonlarga 
kelganda, rasman «yashirin ishsiz* ishda standart ish vaqtida hozir boiadi, 
ko‘pincha boshqa ish qidirmaydi va har gal ham boshqa ishga kirishishga 
tayyor boim aydi. U odatda, o'zining ish o'm ida normal ishlashga tayyordir.
T o iiq boim agan ish bilan bandlik va yashirin ishsizlik o‘rtasidagi muhim 
tafovut shundan iboratki, birinchisi ish beruvchi uchun iqtisodiy yuk 
boim aydi, ish bilan bandlikning bu shakli uning uchun iqtisodiy jihatdan 
oqlangan va muayyan m a’noda e’tiborlidir. Demak, qisman ish bilan band 
xodim tepasida bevosita bo'shatib yuborilishi xavf solib turmaydi, holbuki, 
yashirin ishsizlik o ‘z mohiyatiga ko'ra korxonaning mablagiga qo'shimcha 
yuk boiadi va ish bilan bandlik nuqtai nazaridan ochiq ishsizlik arafasidir. 
Biroq to iiq ish bilan band boim agan kishi o'zining mavjud ahvolidan rozi 
emas va ish qidiradi, u yuqoridagi ta’rifga binoan yashirin mehnat bozoridadir 
va demak, yashirin ishsiz hisoblanadi.