Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

8.4. Mehnatga haq to‘lash tizimlari
Mehnat natijalarini aniqlash uchun qanday asosiy ko‘rsatkich tatbiq
etilishiga qarab ish haqining barcha tizimlarini ish haqining shakllari deb
ataluvchj 
ikkita katta guruhga bo‘Iish qabul qilingan. 
Agar mehnat natijalarining
asosiy o‘lchovi sifatida tayyorlangan mahsulot (ko'rsatilgan xizmat)dan
foydalaniladigan bo‘lsa, u holda mehnatga haq to'lashning 
ishbay shakli 
haqida
so‘z yuritiladi. Agar bunday o‘Ichov sifatida ishlangan vaqt miqdoridan
foydalanilsa, bu holda 
vaqtbay ish haqi 
to‘g‘risida gap boradi. Demak, ish
haqining shakli - haq to‘lash tizimlarining muayyan toifasidan iborat bo‘lib,
haq to‘lash maqsadida unga narx belgilashda mehnat natijalarini hisobga olish
asosiy ko‘rsatkichi bo‘yicha guruhlarga ajratilgan bo‘ladi.
Oddiy vaqtbay tizim xodimning ish haqini uning tarif stavkasiga yoki 
haqiqatda ishlagan vaqtiga qarab belgilaydi. Ana shunga muvofiq ravishda tarif 
stavkalari: soatbay, kunbay va oylik stavkalar bo‘yicha tatbiq etiladi.
Soatbay va kunbay tarif stavkalarini tatbiq etishda xodimning ish haqi miqdori 
quyidagi formula bilan belgilanadi:
• 
T„
Bunda: / — vaqtbay haq to‘lanadigan xodimning ish haqi (so‘m);
S(
— xodimning vaqt birligidagi tarif stavkasi (so‘m);
Tk
— ishchining haqiqatda ishlagan vaqti (kun yoki soatlarda).
Oylik tarif stavkasini tatbiq etganda xodimning ish haqi quyidagi formula 
bo‘yicha aniqlanadi:
STTX
I v =
---------------------
Tn
Bunda: 
S{
— oylik tarif stavkasi; 
Th
— bir oy ichidagi haqiqatda ishlangan 
kunlar miqdori; 
Thp —
bir oy ichidagi hisoblangan ish kunlari soni (taqvim 
fondidan dam olish va bayram kunlari chegirib tashlanadi).
Oddiy vaqtbay haq to‘lashda ishlangan vaqt miqdori bilan ish haqi o‘rtasida 
mutanosib bog'liqlik bor. Oddiy vaqtbay mehnat haqi to‘lashning boshqacha 
bog‘lanish shakllari mavjud emas.
Mehnatga oddiy ishbay haq toHash
shunday tuzilganki, ishchining ish haqi 
ishbay bahoga bogiiqdir. U tayyorlangan mahsulot birligi (bajarilgan ish) uchun 
toMangan haqdan iborat, shuningdek, ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan 
ish) miqdoriga bog‘liq. Ish haqi miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi:
86

---

L t= R
">
Bunda: 
Ibhb
— mehnatga ishbay haq toianadigan xodimning ish haqi (so‘m); 
, 
R
— mahsulot (bajarilgan ish) birligi uchun belgilangan ish haqi (so‘m); 
n
— 
tayyorlangan mahsulot (bajarilgan ish)ning miqdori (so‘m).
Amalda mehnatga ishbay haq toiashning quyidagi tizimlari: yakka tartibdagi, 
jamoa (brigada), bir yoia haq toiash, bevosita, ishbay-progressiv va ishbay- 
regressiya tizimlari qoilanadi.
Mehnatga haq toiashning