Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

Ish haqining shakllari va tizimlari 
— bu, mehnatning miqdor natijalari va 
sifatiga (uning murakkabligi, intensivligi, shart-sharoitlariga) bogiiq ravishda 
ish haqini belgilash mexanizmidir.
Tarif setkasi 
— razryadlar jadvalidan iborat boiib, ulaming har biriga o‘z 
tarif koeffitsiyenti berilgan va har qanday razryadning tarif jadvalida ishning 
murakkabligiga qarab birinchi razryadga nisbatan ishning necha marta 
murakkabligini ko‘rsatib turadi. Razryadlar miqdori va ularga tegishli tarif 
koeffitsiyentlarining miqdori korxonada tuziladigan jamoa shartnomasida belgilanadi. 
Jamoa shartnomasi tarif bitimi asosida ishlab chiqiladi va xodimlar ahvolining 
shartnoma shartlariga nisbatan yomonlashuvini nazarda tutmasligi lozim.
Tarif stavkasi 
— ish vaqti birligi hisobiga mehnatga haq toiashning pul 
bilan ifodalangan mutlaq miqdoridir. Birinchi razryad tarifjadvali va tarif stavkasi 
asosida shundan keyingi har bir razryadning tarif stavkasi hisoblab chiqiladi. 
Birinchi razryadning tarif stavkasi korxonaning jamoa shartnomasi bilan 
belgilanadi va bir tomondan, uning moliyaviy imkoniyatlariga, ikkinchi 
tomondan, tarmoq bitimida aks ettirilgan mehnatga haq toiash shartlariga 
bog'liq boiadi. Bunda u belgilangan eng kam ish haqi darajasidan kam boimasligi 
lozim. Tarif stavkasi ishchilar mehnatiga haq to‘lash darajasini belgilash uchun 
boshlangich miqdor hisoblanadi. Bunda korxonada mehnatga haq toiashning 
qanday shakllari va tizimlari qoilanilishi e’tiborga olinmaydi.
Tarif-malaka maiumotnomalari 
— normativ hujjatlardan iborat boiib, 
ular yordamida ish va ishchining razryadi belgilanadi. Ularda turli 
mutaxassislikdagi har bir razryad ishchisi nazariy va amaliy jihatdan bilishi 
lozim bo‘lgan axborot mavjud boiadi. Mazkur ma’lumotnomalar uch 
boiimdan: “ Ishlarning ta ’rif-tavsifi” , “ Bilish kerak” va ‘ishlarga doir 
misollar”dan tashkil topadi. Tarif-malaka maiumotnomalari tavsiyaviy 
xususiyatga ega boiib, faqat ulardan foydalanuvchi korxona uchungina normativ 
hujjat hisoblanadi. Malaka razryadi ishchiga, odatda, sex yoki korxona malaka 
komissiyasi tomonidan beriladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi mehnat vazirligi hay’at yigilishining 1993 yil 
8 
yanvardagi l~qaroriga asosan ishchi va xizmatchilarga ish haqi toiashni tashkil 
qilishda foydalanish uchun tavsiya etilgan yagona tarif setkasidan bozor 
iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, barcha turdagi korxonalarda foydalanishga, 
undagi talab va takliflarga asoslanishi talab etiladi.
Yagona tarif stavkasi ishlarning tarif stavkalarini tabaqalashtirish uchun 
tarif jadvallarini ishlab chiqish tamoyili bo'yicha tuzilgan. U ishchilarga ham, 
barcha toifadagi xizmatchilarga ham haq toiashning razryadli tizimidan iborat 
boiib, razryad doirasida qayd qilingan tarif stavkalari va lavozim maoshlarini
81

---

belgilashni o‘z ichiga oladi. Setkaning dastlabki variantida 28 va hozirgi (01.09.96 
y.) variantida 22 ta razryad mayjud. Yangidan taklif etilgan YaTS bundan 
oldin amal qilgan YaTSidan qat’iy farqlanmay, unda tarif koeffitsientlarining 
o‘sib borish tendentsiyasi kuzatiladi (
8
.
1
-jadval).
Razryadlar bo‘yicha haq to‘lash stavkalarini tabaqalashtirish yagona tarif stavkasida 
xodimlar bajaradigan ishlaming murakkabligi va ulaming malakasi bo‘yicha amalga 
oshiriladi. Ish haqida boshqa omillami — belgilangan sharoitlardan chetga chiqqan 
mehnat shart-sharoitlarini (mehnatning umumtarmoq shart-sharoitlari bundan 
mustasnodir), mehnatning Qg‘irligi,jiddiyligi, normani oshiruvchi alohida mehnat 
natijalarini, xodimlaming ishchanlik va shaxsiy xususiyatlarini va shu kabilami hisobga 
olish ish haqini tashkil etishning boshqa elementlari vositasida amalga oshiriladi. 
Ularga nisbatan mehnat normasi uchun haq to‘lash sifatidagi tarif stavkasi (maosh) 
butun ish haqini tashkil etishning asosi hisoblanadi.