Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, qayta ishlash va mexanizasiya kafedrasi

Izoh: 
jadvaldagi talablardan farq qiladigan rangli tuslarga ega bo’lgan paxta tolasi 
iste’molchi bilan kelishgan holda jo’natiladi. 
 
Bundan tashqari, har bir tipdagi paxta rangi, tashqi ko’rinishi va pishib yetilganlik 
koeffitsiyentiga qarab, 1-jadvalda ko’rsatilganidek hamda belgilangan namunalarga 
muvofiq besh navga ajratiladi. Bunda paxtaning navi, rangi va pishib yetilganlik 
koeffitsiyentining eng yomon ko’rsatkichi bo’yicha belgilanadi. 
Paxta navi iflos aralashmalarning miqdoriga va namligiga qarab, 2-jadvalda 
keltirilgan me’yorlarga binoan quyidagi sinflarga bo’linadi: 1 (qo’lda terilgan), 2 
(mashinada terilgan) va 3 (yerdan terib olingan). 
2-jadval 
Paxtaning 
navi 
Paxta sinflari bo’yicha iflos aralashmalarning vazniy ulushi va namlikning 
vazniy nisbati me’yorlari, %, ko’pi bilan 
1-sinf 
2-sinf 
3-sinf 
Iflos 
aralash-
malarning 
vazniy 
ulushi 
Namlikning 
vazniy 
nisbati 
Iflos 
aralash-
malarning 
vazniy 
ulushi 
Namlikning 
vazniy 
nisbati 
Aralash-
malarning 
vazniy 
ulushi 
Hamlik-
ning vazniy 
nisbati 
I 
II 
III 
IV 
V 
3,0
5,0
8,0
12,0
–
9,0
10,0
11,0
13,0
– 
10,0
10,0
12,0
16,0
– 
12,0
13,0
15,0
17,0
– 
16,0
16,0
18,0
20,0
22,0 
14,0
16,0
18,0
20,0
22.0 
 
Paxtaning navini qabul qiluvchi klassifikator namunaning tashqi ko’rinishiga qarab 
etalonlar bilan taqqoslab aniqlaydi va ikkinchi usul laboratoriya asboblari yordamida 
aniqlanadi. 
Chigitli paxtani qabul qilish va uni qayta ishlashga yuborishda konditsion vazn 
(M
K
) 
kilogrammlarda quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: 
bunda: 
M
G
– 
qabul qilishda taqdim etilgan paxtaning haqiqiy vazni, kg; 
M
r
– 
ifloslanishning hisob me’yorlariga keltirilgan paxta vazni; 
W
r
– 
paxta namligining hisob 
me’yori, 9,0 % ga teng; 
W
f 
– 
haqiqiy namligi, %; 
Z
f 
– 
paxtadagi haqiqiy ifloslanish, %. 
Z
r
–
ifloslanishning me’yoriy hisobi, 2,0% ga teng. 

---

Konditsion vaznni hisoblash birinchi o’nlik
 
belgigacha bajariladi va butun 
birliklargacha yaxlitlanadi. 
Misol uchun: 
xo’jalik iflosligi 4% va namligi 11% bo’lgan 2510 kg II nav 1-sinf 
paxta topshirgan. Konditsion vazni hisoblansin.
Bu holda iflosligi bo’yicha hisob vazni 
Shu paxtaning konditsion vazni: 
III.
Paxtaning iflosligini aniqlash usullari 592-raqamli “Paxta. lfloslikni aniqlash 
usullari”da berilgan. Unda quyidagi asbob-uskunalardan foydalanish ko’rsatilgan: 2L–2, 
LKM qurilmalari, tortish chegarasi 1000 g bo’lgan laboratoriya tarozilari, SXL–3, USS–1 
laboratoriya quritgichi, quritish javoni, xlorli eksikator, issiqlik nam o’lchagichlar. 
Standartga ko’ra, iflos aralashmalarga quyidagilar kiritiladi: 
– mineral aralashmalar (tosh, kesak, qum, chang); 
– organik aralashmalar (barg bo’laklari, gulbarg, ko’sak chanog’i, shoxlar, 
shuningdek, tolasi pishiq bo’lmagan qurigan, chirigan va singan paxta pallachalari). 
Paxtaning iflos aralashmalar vazniy ulishi (Z) foizlarda quyidagi ifoda bo’yicha 
hisoblab chiqiladi. 
bunda: 
m
s
— 
ajratilgan ifloslik (yirik va mayda)ning vazni, g; 
m
n
— 
paxta 
namunasining ifloslik bilan birga tortilgan vazni, g; 
k
1
— 
tozalangan namunada qolgan 
ifloslikni hisobga oluvchi koeffitsiyent; 
k
2 
— 
iflosdagi namlikni hisobga oluvchi 
koeffitsiyent. 
IV.
Paxta tolasining tavsiflari quyidagi sifat xususiyatlarini aniqlashning tezkor 
usullarini belgilaydi: rangi, solishtirma uzilish kuchi, pishib yetilganlik koeffitsiyenti va 
chiziqli zichligi. Paxta tolasining rangi va tashqi ko’rinishining birlashtirilgan 
namunalarini belgilangan tartibda etalon namunalar bilan taqqoslab 593-raqamli “Paxta. 
Paxta tolasining tavsiflarini aniqlash usullari” respublika standartiga asoslanib aniqlanadi. 
Paxta tolasining pishib yetilganlik koeffitsiyenti va solishtirma uzilish kuchini 
aniqlash uchun quyidagilar qo’llaniladi: 
– LPS-4, ASX-1 va ALS-1 qurilmasi va asbob-uskunalari; 
– SXL-3 laboratoriya quritgichi; 
– paxtani iflos aralashmalardan tozalash uchun LKM yoki LKM-2 qurilmasi; 
– PPV tola ajratgich va tozalagich yoki DL-10 laboratoriya tola ajratgichi paxta 
analizatori bilan to’plamda (paxta tolasining namunalarini sinashda); 
– VLKT-500 laboratoriya tarozilari. Parallel aniqlashlar (bir laboratoriya, bitta 
namuna) quyidagi qiymatlardan yuqori bo’lmasligi kerak; 
– paxta bo’yicha – ASX-1 uchun 5 %, ALS-1 uchun 4%, tola bo’yicha LPS-4, ASX-
1 va ALS-1 uchun 2,5%. 
Agar parallel aniqlashlar bo’yicha tafovutlar ko’rsatilgan qiymatlardan yuqori 
bo’lsa, u holda LPS-4 da ikkita va ALS-1 da bitta qo’shimcha namuna o’lchovi 
o’tkaziladi. 

---

V.
Paxtaning namligini aniqlashda O’zRST 644-raqamli respublika standarti 
qo’llaniladi. Unda USX-1, VSX-1 yoki VSX-M1 qurilmalarida namlikni aniqlash usullari 
berilgan. Bu qurilmalarda sinov namunasidagi namlik miqdori quritilgan namuna 
massasiga nisbatan % hisobida aniqlanadi. 
Namunaning namligi quydagi ifoda bilan hisoblanadi. 
bunda: 
m
N
— 
namunaning quritmasdan oldingi massasi, g; 
m
k
— 
quritilgan 
namunaning massasi, g;