Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali meva-sabzavotchilik, uzumchilik

Lyuffa yoki qozonyuvgich
 
Hindistondan kelib chiqqan chirmashtirib 
o‘stiriladigan o‘simlik. Mamlakatimizda lyuffaning ikki turi uchraydi. Mevalari yirik 
(uzunligi 40-60 sm) bo‘ladigan silindrsimon lyuffa va mevalari mayda bo‘ladigan 
o‘tkir qovurg‘ali lyuffa. Lyuffa mevalari xuddi bodring singari yangiligicha va 
ko‘kligicha, ba’zan qovurilgan va qaynatib pishirilgan holda iste’mol qilinadi, 
tabobatda surgi tariqasida ham ishlatiladi. Lyuffaning yetilgan mevasi silindrsimon 
yoki cho‘ziq shaklda, ichi bo‘sh bo‘ladi. Mevasining uchida qopqoqchasi bor. Mevasi 
yetilganida shu qopqoqchasi ochiladi va urug‘lari undan to‘kilib tushadi. Mevasining 
devorlarida joylashgan tolasimon tutamlari meva yetilganida yog‘ochlanib, qalin to‘r 
qozonyuvgich yoki bulutni hosil qiladi. Obdon yetilgan mevalaridan urug‘larini 
silkitib tushirib, keyin mevalarni bir-ikki kun namlab qo‘yiladi-da, po‘sti archiladi. 
Tozalangan qozonyuvgich yuvilib, quritib olinadi. Undan hammom buyumlari, 
poyafzal va bosh kiyimlarga solinadigan qistirmalar, moyni shimib oladigan bulutlar 
tayyorlanadi. 
Lyuffaning biologik xususiyatlari va yetishtirish agrotexnikasi qovoqniki bilan 
bir xil. 
2.2. Qovun Melo Adans tavsifi
Qovunlar botanik tasnifi va sistematik o‘rni jihatdan Qovoqdoshlar oilasida katta 
bahsga sababchi bo‘lmokda. Chunki, ba’zi olimlar qovunlar va bodringlar bitta 
Cucumis L. turkumiga mansub deb hisoblaydilar. Boshqalar esa qovunlar mustakil 
Melo Adans turkumiga kiradi deydilar. Ayniqsa bu bahs qovoqdoshlar oilasining yirik 
tadqiqotchilari professorlar A.I. Filov va K.I. Pangalolar asarlarida keng bayon etilgan. 
Professorlar O.Ashurmetov va X. Burievlar uzoq davom etgan bu bahsni ilmiy 
jihatdan hal qilish maqsadida qovun va bodring turlari, formalari va navlarini 
kompleks ravishda tadqiq qildilar. Natijada qovunlar morfologik, biologik, 
embriologik, sitologik, fiziologik va biokimyoviy belgi va xususiyatlari bilan 
bodringlardan keskin farq qilishini isbotladilar. Oqibatda qovunlar K.I. Pangalo (1950) 
taklif etganidek, mustakil turkum degan xulosaga keldilar. 
Shunday qilib, Melo Adans — qovunlar turkumiga, yuqoridagi olimlar fikriga 
ko‘ra, 15 turga kiradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, har bir tur, ayniqsa madaniy 
turlar o‘ta polimorflilik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Shu sababli ham har bir tur 
yana kenja tur, forma, variatsiya va o‘nlab xilma-xil navlarni o‘z ichiga oladi. 
Qovunlar turkumiga asosan madaniy holda ekiladigan turlar va navlar kirishi 
bilan birga, ayrim yovvoyi yoki yarim yovvoyi turlar ham kiradi. Jumladan, O‘rta 

---

218 
Osiyoda keng tarqalgan Melo agrestis Pang - it qovun. Dalada begona o‘simlik sifatida 
o‘sadigan bu tur xushbo‘y hidli bo‘lib, 10—15 tagacha mayda mevalar hosil qilishi va 
kasalliklarga chidamliligi tufayli seleksiya maqsadida foydali bo‘lgan o‘ta ahamiyatli 
genofonddir. 
Melo flexuosus Pang. — tarrak qovun va M. adzhur — adjur qovun turlari 
O‘zbekistonda nisbatan kam ekiladi, ammo Osiyo va Afrika mamlakatlarida ko‘k va 
yosh mevalari sabzavot kabi iste’mol qilinadi. Bu qovunlarning yetilgan mevalari 
shirasizligi, uzun (tarrak) yoki kalta tortgan (adjur) va bukik bo‘lishi bilan ta’riflanadi. 
Boshqa qovunlardan farqli o‘larok, urug‘chi va changchi gullari oq rangda bo‘ladi 
hamda tunda ochiladi. Urug‘lari yirik, yassi bo‘lib, tarvuz urug‘lariga ko‘proq 
o‘xshaydi. 
Melo microcarpus Pang. — mayda mevali, yarim madaniy qovun bo‘lib, yetilgan 
mevasida shira kam, nordonrok, ammo juda xushbo‘y bo‘ladi. Ertapishar, manzarali 
o‘simlik sifatida ham foydalaniladi. O‘zbekiston o‘simlikshunoslik ilmiy-tadqiqot 
institutida bu turga mansub 75 dan ziyod namunalar mavjud bo‘lib, seleksiya uchun 
katta ahamiyatni kasb etadi. 
Melo chinensis Pang. — xitoy qovuni, mevasi mayda, sharsimon goho cho‘ziq 
bo‘ladi, eti kam shirali, kartoshka mazasini eslatadi yoki bemaza, yoxud nordonroq 
bo‘ladi. Xitoy, Hindiston, Janubiy-Sharqiy Osiyoda tarqalgan. 
Madaniy holda o‘stiriladigan va aholi tomonidan keng iste’mol qilinadigan 
qovun turlari va navlari chiqib kelishi, tarqalishi va xilma-xil bioekologik 
xususiyatlariga ko‘ra uchta katta geografik va ekologik guruhlarga ajratiladi. 1. O‘rta 
Osiyo qovunlari; 2. Kichik Osiyo qovunlari; 3. Ovrupo qovunlari. Bu 3 guruhga 
mansub qovunlar morfologik belgilari va botanik ta’rifiga ko‘ra, asosan 6 qovun 
turlariga kiradi. Bular quyidagilardir: M. chandalak — xandalak qovunlar; M. ameri 
— amiri qovunlar; M. zard — zard qovunlar; M. cassaba — kassaba qovunlar; M. 
adana — adana qovunlar va M. cantalura — kantalupa qovun turiga mansub xilma-xil 
navlar.