|
Январь 2021 10-қисм
Тошкент
YOZMA MANBALARDA BERILGAN ZOOLOGIK TERMINLAR TADQIQI.
Mahliyo Gulmatova Rasuljon qizi
FarDU Lingvistika:o‘zbek tili
yo‘nalishi 1-kurs magistranti
Annotatsiya. Maqolada o‘zbek leksikografiyasiga qisqacha to‘xtalib o‘tilgan bo‘lib, tarixda
yaratilgan lug‘atlar, ularning o‘ziga xos xususiyatlari, mualliflari haqida ma’lumo berilgan.
Jumladan, Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” va keyingi asrlarda yaratilgan
lug‘atlarda berilgan hayvon nomlarining tahliliga to‘xtalib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar: leksikografiya, lug‘at, leksikografik xususiyat, turkiy tillar, etimologiya, hayvon
nomlari, eskirgan so‘zlar.
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari XI asrda yaratilgan bo‘lib, turkiy tilning
yanada takomillashishiga, tilshunoslik sohalarining rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qildi. Uning
asari o‘z davrida katta voqea bo‘lgani kabi turkologiyada ham muhim hodisa bo‘ldi. Har bir
so‘zga ta’rif berib, turli maqol-u she’rlar bilan izohlashi asarni yanada boyitdi va o‘sha davr tili
bilan yaqindan tanishishga imkon yaratdi. Natijada Mahmud Koshg‘ariy turkiy leksikologiya va
leksikografiyaga asos soldi.
Asarda omonim va sinonimlar, antonim va metatezalar so‘zlarda to‘liq va qisqa variantlilik,
dialektal leksika va boshqa ko‘pgina leksik xususiyatlar birinchi marotaba leksikaning
mustaqil bo‘limlari sifatida izohlab berildi. Uning asarida bu bo‘limlar maxsus leksika tarzida
izohlanmagan. Mazkur asarda muallif turkiy qabila va urug‘lar tillaridagi so‘zlar ma’nosini arab
tilida izohlab beradi.
Shuni aytish kerakki, lug‘atda keltirilgan parchalar, til faktlari faqat XI asr adabiyotining
namunalari bo‘lmay juda uzoq o‘tmish davrlarning mahsulidir. Shu jihatdan lug‘at turkiy tillarning
kelib chiqish tarixini, rivojlanishini belgilashga xizmat qiluvchi eng muhim hujjatdir. Asardagi
bir qancha etnografik, geografik, astronomik va boshqa ma’lumotlar ham tegishli sohalar nuqtayi
nazaridan katta ahamiyatga ega.
1
Xususan, asarda ko‘plab hayvon nomlari ham keltirilgan. Lekin bu nomlar bir mavzuiy
guruhga birlashtirilmagan. Keyingi asrlarda yaratilgan lug‘atlarda, masalan, Muhammad Yaqub
Chingiyning “Kelurnoma” asarining bir bobi ismlarga bag‘ishlangan. Ushbu asar XVII asr
oxirlarida ya’ni boburiy hukmdor Avrangzeb Olamgir davrida yozilgan. Lug‘at 15 bobdan iborat
bo‘lib, 1-14-boblarida 400ga yaqin turkiy fe’llar arqb alifbosi tartibida har biri o‘n beshtagacha
shaklda berilgan. Masalan, uzatmoq fe’li uzatmoq,uzalmoq, uzaldi,uzayiptur, uzatmaq, uzatti,
uzatiptur,uzatadur, uzatmas, uzatmabdi,uzatmaydir, uzat, uzatma, uzatar-biz, uzatmas-biz kabi
zamon va mayl shakllarda, forscha tarjimasi bilan berilgan.
2
Shu jihatdan asar zamonaviy uyali
lug‘at namunasi hisoblanadi. Lug‘atning so‘nggi 15-bobi 9 qismga bo‘lingan bo‘lib, ismlar
mavzu guruhlariga ajratib berilgan. Ular quyidagilar:
1. Osmon va u bilan bog‘liq bo‘lgan tushunchalar;
2. Yer va u bilan bog‘liq bo‘lgan tushunchalar;
3. Ot va egarlanadigan hayvonlar; 4.Burgutlar va yovvoyi qushlar;
5.Odam jismi a’zolari; 6.Qarindoshlik nomlari; 7. Qurol-yaroq nomlari;
8. Sanoq nomlar; 9. Olmosh,ravish,bog‘lovchi va ko‘makchilar.
Bu bob 1300 so‘z va 6000 dan ortiq so‘z shakllarini o‘z ichiga oladi.
“Devonu lug‘otit turk” asari Solih Mutallibov tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilinib, uch
tomlik kitob holida 1960-1963-yillarda Toshkentda nashr qilindi. Ushbu asarda qo‘llanilgan
hayvon, parranda, qush, hasharotlar nomlari I tomda 91 ta bo‘lsa, III tomda 71 ta berilgan. II
tom esa fe’llardan tarkib topgan. Ӧkuz- ho‘kiz. Ho‘kizning oyog‘i bo‘lguncha, buzoqning boshi
bo‘lgan yaxshiroq maqoli misol sifatida keltirilgan.
3
Bu so‘zning ӧguz shakli ham mavjud bo‘lgan.
Keyinchalik so‘z boshlanishiga h harfi qo‘shilgan ӧ, u unlilarimimg yumshoqlik belgisi yo‘qolgan,
ikkinchi bo‘g‘indagi u unlisi i unlisiga almashgan. So‘z aslida erkak qoramol ma’nosini anglatadi.
1
Madvaliyev A. O‘zbek terminologiyasi va leksikografiyasi.- Toshkent ,2017
2
Мухаммед Якуб Чинги Келур-наме. Т.,1982
3
М. Кошғарий. Девони луғотит турк. I том. Тошкент, 1960.
45
Do'stlaringiz bilan baham: |
