Тошкент — «МЕҲнат» —1986

ҲАШАРОТЛАРНИНГ ЖИНСИЙ СИСТЕМАСИ ВА КЎПАЙИШИ
Биз юқррида кўриб чиңқан орган- Ҳашаротлар, одатда, айрим жинсли
лар системалари ҳаётий индивидуал (урғочилари 9 ва эркаклари а') бўлиб,
органлардир. Жинсий системаларнинг шу билан баравар уларда жинсий ди-
биологик вазифаси кўпайиш функция- морфизм кўпинча рўйи- рост билиниб
сини бажаради ва шу билан ўз турини туради (22-расм). Эркак ҳашарот жин-

сақлайди. сий органлари тузилишидаги фарқдан

ташңари, иккиламчи жинсий белгила-рига, чунончи: катта- кичиклигига, тур­ли ортиқлари бор-йўқлигига, рангига, яшаш ва ҳоказоларга қараб ҳам урғочи ҳашаротлардан фарң қилиши мумкин. Лекин қайси жинс бўлишидан таш-қари, умумий ўхшашлик белгилар, ай-ниқса эмбрионал даврида бўлади. Эр-как (сГ) ва урғочи (9) ҳашаротларнинг жинсий органлари умумий тузилиши: жуфт жинсий безлардан ёки г о н о д а-лар; жинсий аппаратининг жуфт ва тоқ ўтказувчи йўлларидан; ҳўшимча жинсий безлардан; тухумни уруғланти-радиган моеламалардан тузилган. Ур-ғочи ҳашаротларда уруғ йиғгич ва жуфтлашиш халтаси органидан иборат. Ниҳоят, урғочи ҳашаротларда ҳар хил тузилган тухум қўйгич бўлади. Жин­сий тешиклари анал тешигидан олдин, кўпинча кррин бўғинининг IX стерни-тида, урғочиники VIII стернитида бу-лади.
Баъзи бир ҳашаротларда г е р м о-фродитизм жуда камдан-кам уч-райдиган ҳодиса (мисол, тропик паш-ша, баҳорчиларда ва ҳоказо). Кўпгина турларда бир жинслилик тарқалган, яъни эркаклари бўлмай, фақат урғо-чилар бўлиши ёки эркакларнинг баъ­зи бўғинлардагина пайдо бўлиши ҳр-дисаси тарқалган. Бундай ҳашарот-лар тухуми партеногенетик усулда, яъни уруғланмай ривожлана-ди. Масалан, ўсимлик битлари ва кўпгина яйдоқчилар тухуми шундай ривожланади.
Урғочи жинсий с и с т е-м а • жинсий безлардан — гонодалар, жуфт ватоқ тухум йўллари, уруғ қабул қилгич ва баъзан тухум ңуйгичлар-дан иборат (23- расм, А). Урғочи жинсий системанинг асосий қисми тухумдонлардир. Тухумдон-лар кўпинча ўзига хос тарзда тузил­ган жуфт безлардир. Уларнинг фолли-кулалари тухум найчалари ёки о в а-риолалар деб айтилади. Оварио-лалар биттадан (баъзи бир тубан ҳа-шаротларда) то 2400 жуфт (термитлар-да) бўлиши мумкин. Усимлик битла­рида битта тухумдон редуцирланган (ңисқарган) ва фақат битта тухум найчаси бўлади.
Ҳар бир тухум найчаси учки (тепа) ңисми — гермарий ва кенгайган тана қисми — вителлярга бў-линади.
Гермарий қисмида бирламчи жинсий ҳужайралар — оогоний-л а р ҳосил бўлади ва кўпаяди. Бу-лардан кейин ооцитлар ва озиқ ҳужайралар ҳоеил бўлади. Етишган ооцитлар тухумга айланиб, в и-т е л л я р қисмга тушади. Вителляр қисмнинг ички томони фолликуляр эпителия билан қопланган бў-лади. г
Тухум найчаларининг учи — rep-мария қисми чўзилиб ингичка ипга — филаментга айланади ва улар бирлашиб тухумдоннинг кейинги қис-мини ҳосил қилади.
Вителляр қисмидаги тухум катта-лашиб етилган сари бир-биридан аж-ралиб, тўсиқ ҳоеил ңилади ва тухум камераларига бўлинади. Ооцитлар ва тухумлар озиқ моддалар ҳисобига ўсади, ривожланади. Тухум ривожла-ниб бўлгандан кейин, тухум. найчаси остки қисмининг фолликуляр эпите-лийсидан чиққан хитинсимон модда-дан тухумнинг ташқи қобиғи — х о-р и о н н и ҳосил бўлади.
Тухум найчаларида озиқ ҳужайра-ларнинг бўлиш бўлмаслиги ва улар­нинг жойланиши уч типда: п а н и о с-тик, политрофик ва тело-т р о ф и к бўлади (23- расм, В).
Паниостик типда гер­марий, оралиқ озиқ ҳужайра ка,-мералари бўлмайди. Буларга тубан группа, ҳашаротлар: ниначилар, су­вараклар, бешиктерватарлар, термит-лар, тўғри қанотлилар ва бошқалар киради.
Политрофик типда тухум найчаларида тухум камералари озиң ҳужайра камералари билан бирин-ке-тин жойлашган бўлади. Буларга тўла ўзгарувчи ҳашаротлар: тўр қанотли-лар, таига қанотлилар, парда қанот-