Тошкент — «МЕҲнат» —1986

Эндокутикула — асосан тери \ қопламининг остидаги қават гиподер-\мадан ишлаииб чиқадиган хитиидан
иборат. Эндокутикула толасимон ту-зилишга эга. Толалар қавати кўпинча горизонтал ҳолатда жойлашган.
Одатда, кутикула, хусусан экзоку­тикула бўғимлар ўртасида анча юпқа бўлади, бу эса тананинг айрим қисм-ларини ҳаракатчан бўлишини таъ-минлайди.
г/ Гиподерма бир қават ҳу-жайралардан иборат бўлиб, тери эпи-телиясини ҳосил қилади ва кутикула-нинг остида жойлашган ҳужайралар цилиндрик шаклда ёки остки томони ўсимтали бўлади; ҳужайралар ичи-даги ядро юмалок. ёки овал шаклга эга. Гиподерманинг ёш ҳужайралари устки томонда чўзилиб протоплазма-тик ипларга айланади, улардан кейин-чалик кутикула қавати ҳосил бў-лади. Бундан ташқари, гиподерма ли­чинка суюқлигиниажратади. Бу суюқ-лик ҳашаротнинг пуст ташлашдан ол-дин эски эндокутикуласини эритади.
Лазал мембрана ёки асо­сий парда гиподерманинг остига ёпиш-ган бўлиб, жуда юпқа, ҳужайравий тузилишга эга эмас.
•/Терн ңопламининг ҳо-силалари. Тери қопламидаги-турли хил ҳосилаларига ўсимталар, бгзлар, ранг берувчи пигментлар кн-ради (11- раем, Б). Тери ҳосилалари ёки ўсимталари турли хил бўлиб, тўрт асосий группа — х е т о и д, соматохет, дерматохетва дерматолепидларга бўли-нади.
I X е т о и д — кутикуланинг майда ўсимталари: тишчалар, бўртикчалар ва ҳоказоларга айтилади.
Соматохетлар — тери қ*а-ватиниНг кўтарилиб чиқищидан ^о-сил бўлиб, у ичида умумий тана бўш-лиғига қўшиладиган бўшлиғи бўлган ўсимта эканлиги билан хетоидлардан фарқ к.илади. Ўсимталар кутикуласи гиподерма остида жойлашган. Булар хетоидларга ңараганда анча йирик.
Дерматохетлар — гипо-
дермага боглик. бўлган тузилмалар,
улар таркибига гиподерманинг 2 та
J
ҳужайраси кириб, ташқи томондан тукчаларга, қилчаларга ёки ингичка тиканчага ўхшайди. Дерматохетлар яхлит ёки ичи бўш бўлиши мумкин, аммо умумий тана бўшлиғига кир-майди.
Дерматолепи длар — тан-гачалари ясси бўлиши билан харак­терланади. Булар капалакларда жуда кўп бўлса-да бошқа ҳашаротларда ҳам учрайди. Дерматолепидларнинг юза-си ясси ёки силлиқ, юзасида донадор, қиррали ва шунга ўхшаш тузилмалар бўлади.
Теридаги ўсимталар ҳашаротлар-нинг механик ҳимояланишини ку-чайтириш учун хизмат килади ва ҳаракат қилишга ёрдам беради (11-расм, В).
Тери безлари. Булар ги-подерманинг айрим ҳужайралари ёки улар йиғиндиси ҳар хил вазифалар бажарадиган секретлар чиқарувчи без-лар ҳосил қилади. Б у безлар бир, икки ва кўп ҳужайрали бўлиши мум­кин.
Тери безлари чиқариш канали-нинг учи терининг текис юзасида ёки бўртикчалар, тукчаларда ташқарига очилади. Баъзи безларнинг ташқари-га очиладиган йўллари бўлмайди ва уларнинг секрета кутикуланинг юп-қа участкаси орқали «терлаш» йўли билан ташқарига чиқади. Баъзи без­лар ҳашарот таъсирланганда . ташқа-рига бўртиб чиқади.
Ҳашаротнинг тери безлари мум берувчи, ҳид берувчи ва заҳарли лак берувчи ёки қўрқитувчи секретлар ишлаб чиқаради. Мум безлари, ма-салан, ўсимлик битлари, ңалқон бит-лари ва ариларда бўлади. Ўсимлик битлари ва қалқон битларда бу без­лар тананинг ҳамма жойида, арилар­да эса баъзи қррин стернитларда жой­лашган. Баъзи бир тропик ңуртча-лар қимматбаҳо техник лак ишлаб чиқаради. Ҳидли безлар ңандалалар-да кўкраги ёки қорнида жойлашган бўлади ва ҳоказо.
Танасининг ранги. Ҳа-шаротлар танасининг ранги турли хил бўлиб, икки типга бўлинади: пигментли ёки химиявий ва структурали ёки физика-в и й. Пигментли ранг берувчи мод-далар кўпинча гиподермада, қисман кутикула ёки қрнда ва ёғ таначалар-да жойлашган донадор доначалар ёки тўп- диффуз ҳолатда ҳамма жойга тарқалган. Кутикуляр ранг турғун, ўзгармас бўлиб, ҳашарот ўлгандан кейин ҳам ўзгармайди. Гиподермал ранг турғун эмас, чунки ҳашарот ўлгандан кейин гиподерманинг чи-риши натижасида ўзгаради. Ҳашарот-ларнинг асосий пигменти — мураккаб оқсилли модда •— Імеланиндир. Меланин кутикуляр пигментларга кириб сариқ ва оч қунғирірангдан то қора ранггача беради. Улар қуёш нурини ютиб, тана ҳароратини бир хилда тутади. Усимликхўр ҳашарот-ларда қизил ва сариң ранг берувчи модда — каротиноид 'кўп бўлади. Ҳа-шаротлар бундай моддаларни ўсим-лик каротинидан олади. Улар тери қоплағичида ёки крнида бўлади. Би-роқ ҳашарот ранги ҳамма вақт ҳам факат пигментга боғлиқ бўлавермайди. Ҳашаротларнинг ранги металл каби товланадиган ранг, ёруғликнинг ҳар хил синишига боғлиқ, бунда ёрити-лиш даражасига ңараб ранг ўзга-риши мумкин. Баъзан тиниқ терили ҳашаротлар ранги ички органлар-нинг тери остидан кўринишига ҳам боғлиқ бўлади. Ҳашаротларнинг са-риқ ва оқ ранги улар терисида сийдик кислота бўлишига ҳам боғлиқ.

^{№ CSCAU " /у ^г'МУСКУ Л Л АР СИСТЕМАСИ
!}(дашаротлар ^танасининг бўғимла- шига мувофиқ уларнинг мускуллари ри мураккаб бўлиши ва тана бўлак- ҳам мураккаб бўлади. Мускуллар ларининг хилма-хил ҳаракат қили- системаси икки хил: с о м а т и к ёки

скелет мускул лари ваич-ки ёки висцерал мускул­лар г а бўлинади. Ҳар иккала мус­кул кўндаланг тарғил мускуллар ти-пига киради. Ҳашарот танасида 2минг-га яқин ҳар хил мускул бўлади, тери-га бирикмаган мускуллар бундан мустасно. Вояга етган хашаротлар танасининг бўғимларга бўлиниши му-раккаб бўлгани туфайли улар тана-сидаги мускуллар личинкалар тана-сидаги мускулларга Караганда хил-ма-хил бўлади.

\

С
келет мускуллари ҳа-шаротнинг тана ҳаракатини (оёқла-