Тошкент — «МЕҲнат» —1986

ҲАШАРОТЛАРНИНГ АНАТОМИЯ ВА ФИЗИОЛОГИЯШ

^ашаротларнинг) тери коплами — механик ва химиявий таъсирлардан ҳимоя қилиш, ташқи скелет функция-сини бажариш ва мускуллар ёпи-шиш жойи бўлиб хизмат қилади. Бун-дан ташкари, тана терисида махсус функцияларни бажарувчи жуда кўп ҳар хил безлар бўлади.

Ҳашаротларнинг териси 3 та асосий қатлам — кутикула, гиодер-ма ва базал мембранадан иборат (11- расм).
Кутикула — терининг устки қисми бўлиб, гиподерманинг махсу-лоти.ҳужайравий тузилишга эга эмас. Кутикула ҳашаротнинг ташқи ске-летини ҳосил қилади. Мускулларнинг ёпишиш жойи бўлиб, уни механик ва химиявий таъсирлардан ҳимоя қи-лади. Кутикула мураккаб гистологик тузилишга эга, у ташқи ва ички қат-ламларга бўлинади.
Ташқи қатлам ёки э п и к у т и-к у л а жуда юпқа (1—4 микрондан ошмайди), структурасиз бўлади ва у кутикулин — мураккаб мод-дадан иборат, бу модда ҳар хил ҳаша-ротлардагина эмас, балки бир ҳаша-ротнинг ўзида ривожланишининг ҳар хил босқичларида ва танасининг турли қисмларида ҳам бир хил бўлмайди. Кутикулин юқори молекуляр ёглар ва мумсимон бирикмалар аралашма-сидан иборат, қаҳрабо-сариқ рангли.
Эпикутикула сув юқтирмайди ва ўтказмайди. Бунга гигрофоб хусусият деб аталади. Кучли сульфат ва хлорид кислота-ларда эримайди, аммо ўювчи ишқор эритмаларида эрийди.
Л—тери кесигининг схематик тузилиши; 1 — тук-
чалар; 2 — тук бошланиш бўғози (халтаси); S — ти-
канчалар; 4 — кутикула; 5 — эпикутикула; 6 — экзо-
кутикула; 7 — эндокутикула; 8 — тер найча си; 9 —
гиподерма; 10 — трихоген (тук ҳосил қилув чи) ҳу-
жайра; It —базал пярда.
Б_терисидаги турли хил шаклдаги тукча ва ти-
канчалар; / — пахта тунлами куртининг жуда кўп
кичик тикаьчали тери қоплами; 2 — учта корин 6J-
! гимидаги тукчалар,
В — капалаклардаги турли хил шаклдаги тангача-лар; / — пигмент тангачалар; Л —ҳид берувчитан-
гачалар

ёк

Эпикутикула механик жиҳатдан анчагина пухта, аммо баъзи ҳашарот-ларнинг эпикутикула қавати юмшоқ, тез ейиладиган бўлади: бу қават зарар-ланса тери коплами зараркунанда-ларга ңарши курашда қўлланилади-ган заҳарли моддаларни яхши ўтка-задиган бўлиб қолади. Ёғсимон ва мумсимон моддаларнинг барқарорли-ги ва сақланиш хусусияти кжрри ҳароратда анча пасаяди. Ҳашарот-ларнинг зарарланган эпикутикуласи тери безларининг секретор фаолияти натижасида тикланади.
Прокутикула — ички кат-лам, у эпикутикула остида ётган энг қалин катлам бўлиб, ўз вақтида э_к-зокутикула ва эндокути-кулага бўлинади.
Эк'зокутикула — ҳашарот танасининг қопламига қаттиқлик ху-сусият берадиган асосий қават ҳисоб-ланади: бу қават кутикулин, меланин вахитиндан ибо-рат.
Хитин — прокутикуланинг25— 60% биохимик асосини ташкил этиб, юқори молекуляр полимер, азотли полисахарид бўлиб, унинг таркиби ҳар хил ҳашаротларда, ҳатто битта ҳашарот танасининг турли ңисмлари-да ва ҳаётининг ҳар хил даврларида турлича бўлади. Ҳашарот қоплами-нинг механик жиҳатдан пухта ва ңаттиқ бўлиши хитиннинг миқдорига боғлиқ деган фикрлар бор. Хитин эластик модда, қопламнинг қаттиқ-лиги хитин билан бошқа моддалар аралашмасидан вужудга келади ва асосан кутикулиннинг миқдорига боғ-лиқ бўлади. Хитин рангсиз модда, аммо меланин бўлиши туфайли экзо-кутикула — қорамтир рангга кира-ди. Экзокутикула пухта ва қаттиқ бўлганлиги туфайли ҳашаротни ме­ханик ва химиявий таъсирлардан сақ-лайди. Экзокутикула гомоген ва структурасиз моддадир.