Tosh kent davlat a g r ar universiteti ozbekjlston r espublik asi fanlar akadem iyasi z o o L o g iy a in st it u t I

Ligulidozlar
Baliqlar ligulidozlari Ligulidae oilasiga mansub sestodalaming 
lichinkalari (plerotserkoidlari) tomonidan chaqiriladi. Baliqlar uchun 
ligulyoz va digrammoz ko‘proq xavf tug‘diradi. Plerotserkoidlar oq- 
kulrang tusda, yirik lentasimon shaklda bo‘lib, baliqlaming qorin 
bo‘shlig‘ida parazitlik qiiadi.
Tarqalishi va iqtisodiy zarari. Ligulidozlar deyarli barcha 
baliqchilik xo‘jaliklarida keng tarqalgan boiib, ko‘proq tabiiy suv 
havzalari: daryolar, suv omborlari, koilar va hovuzlarda uchraydi 
(Safarova et all, 2015). Odatda baliqlaming remnetslar bilan omma- 
viy zararlanishi suv havzalarida ro‘y beradi va bu esa o‘z navbatida 
baliqlaming ko‘plab qirilib ketishiga sabab boiadi. Buning natija­
sida bunday suv havzalarida baliq mahsuldorligi keskin kamayib 
ketadi. Bundan tashqari, ligulyoz va digrammoz baliq mahsulotining 
sifatiga va baliq zaxiralarining qayta ishlab chiqarilishiga kuchli 
ta’sir etadi.
Qo‘zg‘atuvchilari. Ligulyoz qo‘zg4atuvchisi 
Ligula intestina-
lis,
digrammoz qo‘zg‘atuvchisi esa 
Digramma internipta
sestoda- 
larining lichinkalari (plerotserkoidlari) hisoblanadi. Lichinkalar -
137

---

yirik tasmasimon shaklda bo‘lib (10-rasm), uzunligi 3-120 sm va eni 
0.5-1.7 sm. Lichinkalar tanasining tashqi tomoni bo‘g‘imlarga 
bo‘lmganligi sezilmaydi, ammo ichki metameriya aniq biiinadi. 
Tanasining old qismi yumaloqlashgan. Bo‘yinchasi aniq emas.
10-rasm. 
Ligula untestinalis
plerotserkoidi (original material).
Qo‘zg‘afuvchilarining rivojlanishi. Sestodalaming rivojlanishi 
murakkab bo‘lib, asosiy va ikkita oraliq xo‘jayin ishtirokida amalga 
oshadi (11-rasm).
Voyaga yetgan sestodalar baliqxo‘r qushlar (baliqchilar, qo‘n- 
g‘irlar, qoravoylar, qarqaralar va b.) ning ichagida parazitlik qiladi. 
Tuxumlari qushlarning axlati bilan tashqi muhitga chiqadi. 10-25°C 
haroratda 5-15 kun ichida tuxumda embrional lichinka koratsidiylar 
shakllanadi. Koratsidiylar odatda tuxum ichidan kunning maksimal 
yorug‘ vaqtida chiqadi. Ular yumaloq shaklda, ichida uch juft
138

---

ilmoqchalarga ega onkosfera bo'ladi. Birinchi oraliq xo‘jayinlar -
quyi qisqichbaqalar, sikloplar va diaptomuslar koratsidiyiami yutib 
yuboradi.
11-rasm. 
Ligula intestinalis
va 
Digramma interrupta
sestodalarining 
rivojlanish bosqichlari/
Ulaming ichagida koratsidiydan onkosfera chiqib, ilmoqchalari 
yordamida oraliq xo‘jayin tana bo‘shlig‘iga o ‘tib oladi va 12-14 
kundan so‘ng 230-260 nikm olchamdagi invazion protserkoidga 
aylanadi. Protserkoid bilan zararlangan qisqichbaqasimoniarni 
parazitning ikkinchi oraliq xo‘jayini - baliqlar oziqa bilan yutib 
yuboradi. Baliqlar ichagidan protserkoid tana bo‘shlig‘iga o ‘tib 
oladi va plerotserkoid bosqichiga aylanadi. Plerotserkoidlar o‘l- 
chamlari ancha yirik bo‘lib, invazion bosqichga yetadi. Adabiyot- 
lardagi ma’lumotlar bo‘yicha, plerotserkoidlar baliqlar organizmida 
uch yil va undan ham ko‘proq yashashi mumkin. Plerotserkoid bilan 
zararlangan baliqlarni qushlar yeyishi natijasida, ulaming ichagida
139

---

3-5 kundan so‘ng lichinkalar jinsiy voyaga yetadi va tashqi muhitga 
tuxum ajratib chiqara boshlaydi.
Epizootologik m a’lumotlar. Ligulidozlar - tabiiy-o‘choqli 
kasallik bo‘lib, chuchuk suv baliqlarining 47 turi, asosan karpsimon 
baliqlar (lesh, oddiy qizil ko‘z, do‘ngpeshona, kumush tovonbaliq 
va boshqalar) kasallanadi. Bu baliqlar asosan zooplanktonlar bilan 
oziqlanadi. Binobarin, ular siklop va diaptomuslar (oraliq xo‘ja- 
yinlar) bilan ham oziqlanadi.
Tabiiy suv havzalarida qamishzorlar va boshqa o‘simliklar 
o ‘sadigan joylarda ko‘plab suvda suzuvchi qushlar - asosiy 
xo‘jayinlar uya qo‘yadi va bunday joylarda kasallik tez-tez uchrab 
turadi. Invaziya ekstensivligi ba’zan 40-60 
%
gacha, invaziya 
intensivligi 1-2 tadan 45 tagacha yetadi. Baliqlarning ko‘plab 
zararlanishi va nobud boiishi bahor va yoz oylarida kuzatiladi.
Bizning 
tadqiqotlarimizda 
karpsimon 
baliqlari 
Ligula
intestinal is
sestodasi bilan zararlanishi Sirdaryo o‘rta oqimi suv 
havzalarida inyaziya ekstensivligi 9.3% ni, invaziya intensivligi 7.1 
nusxani, Chirchiq daryosida esa invaziya ekstensivligi 11.5% ni, 
invaziya intensivligi 6.4 nusxani, Aydar-Amasoy koilar tizimida 
invaziya ekstensivligi 38.3% ni, invaziya intensivligi 1.6 nusxani, 
Baliqchilik xo‘jaliklarida esa invaziya ekstensivligi 11.5% ni, 
invaziya intensivligi 6.3 nusxani tashkil etishi qayd etildi. 
Karpsimon baliqlarning 
Digramma interrupta
sestodasi bilan 
zararlanishi Sirdaryo o‘rta oqimi suv havzalarida invaziya 
ekstensivligi 17.6% ni, invaziya intensivligi 4.2 nusxani, Chirchiq 
daryosida esa invaziya ekstensivligi 16.8% ni, invaziya intensivligi 
4.3 nusxani, Baliqchilik xo‘jaliklarida esa invaziya ekstensivligi 
9.5% ni, invaziya intensivligi 6.4 nusxani tashkil etishi kuzatildi.
Kasallik belgilari. Kasallangan baliq suv yuzasiga qalqib 
chiqadi, uning qorinchasi shishgan boiadi. Oziqlanishdan to‘xtaydi, 
kuchli oriqlab ketadi, sogiom baliqlarga nisbatan 20-50% ga 
ogirligi kamayadi, yogiarning umumiy miqdori kamayadi. Rem- 
netslar baliqlar qorin bo‘shlig‘ida joylashib, oicham i kattalashib, 
ichki organiar (ayniqsa jigar, suzgich pufagi va jinsiy bezlar) ni
140

---

qattiq siqib 
qo‘yadi va ularning funksiyasini buzadi. 
Bu esa 
o ‘z 
navbatida, jinsiy 
bezlaming 
atrofiyasiga olib 
keladi va 
oqibatda 
parazitar 
kastratsiyaga sabab 
bo‘ladi.
Parazitlarning 
mexanik ta’siridan tashqari, 
baliq 
organizmiga 
o'zlarining modda almashinuvi mahsulotlarini ajratib, intoksikatsi- 
yaga 
sababchi 
bo‘ladi. Alohida organlar feoliyatini va umumiy 
moddalar almashinuvini buzadi. Kasallangan baliqlar xavotirli hara- 
katlar qiSa boshlaydi. Shuning uchun ham baliqlar ligulyozi 
ba’zan 
“baliqlar quturishi”
deb ham ataladi. 
Bu 
hoi parazitning qo‘shimcha 
va asosiy xo‘jayinSari kontaktini osonlashtiradi (12-rasm).
12-rasm. 
Digrammoz 
bilan 
zararlangan vostrobryushka.
Ayrim paytlarda plerotserkoidlar baliq tana bo‘shlig‘ini 
to‘ldirib, uning devorlarini yorib suvga chiqish hollari kuzatiladi. 
Bunday hollarda baliqlar halok boiadi. Suvga chiqqan lichinkalar 
10
kungacha o‘z hayotchanligini saqlab qolishi mumkin.
Ligulidozlardan olgan baliq tanasi oriqlagan, muskullari 
xiralashgan, suv yuzasida qorin qismi tepaga boigan holda qalqib 
turadi. O igan baliqlami osonlik bilan tutib olish mumkin va ular 
baliqxoi* qushlar uchun o‘lja bo‘ladi.
141

---

Diagnoz. Ligulyoz va digrammozga tashxis klinik belgilari va 
baliqlarni yorib ko‘rganda, ulaming qorin bo‘shlig‘ida plerotser- 
koidlami topish orqali qo‘yiladi (13-rasm).
13-rasm. Ligulyoz bilan zararlangan baliq.
Qarshi kurash choralari. Baliqlarning ligulyoz va digram- 
mozini profilaktika qilishda quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish 
lozim:
> baliqchilik xo‘jaliklarida baliqxo‘r qushlarni, xususan, oddiy 
baliqchilami 
{Larus ridibundus)
cho‘chitishni tashkil etish va shu 
yo‘l bilan ulaming uya qo‘yishiga imkon bermaslik lozim;
> baliqchilik ahamiyatiga ega bo‘lgan ko‘Harda va suv 
havzalarida baliqchi qushlaming koloniyasi ko‘chib kelishining 
oldini olish kerak;
> baliqxo‘r qushlaming uya qo'yishini oldini olish maqsadida 
suv havzalari atrofidagi baland o‘sgan o‘tlar o‘rib tashlanadi;
> suv havzalarida ligulidozlar bilan zararlangan baliqlar 
uchrasa, sun’iy koilarda suv sathini pasaytirish va barcha baliqlarni
142

---

tutib, boshqa suv havzasiga olish tavsiya etiladi; suv havzasi tubi 
quritiladi va ishlov beriladi; kelgusi yilda sogiom suv havzalariga 
baliq chavoqlari (uvildiriqlari) tashlanadi;
>
kasallangan baliqlar to‘plangan joylar aniqlanadi va ulami 
tutish tashkil etiladi. Kasallangan baliqlar suv havzalaridan yo'qo- 
tiladi;
> ligulyoz bo‘yicha nosogiom xo‘jaliklarda sudak (
Stizo-
stedion lucioperca)
ni ko‘paytirish tavsiya etiladi. Chunki bu baliq 
turi invaziyalarga chalinmaydi;
> kasallangan baliqlarning ichak chovog‘i olib tashlangandan 
keyin, ularni hech qanday cheklovlarsiz iste’mol qilish mumkin.