To‘rtinchi nashri uo‘K

229
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
«Yaroqli. Frontga askarlar kerak», – deydi. Keyin 
yog‘och oyoqli boshqa askar kiradi. Do‘хtir unga 
ham: «Yaroqli», – deb fatvo beradi. 
– Shunda, – Kat ovozini ko‘taradi, – haligi askar 
mana bunday javob qaytaradi: «Hozir bir oyog‘im 
yog‘ochdan, agar frontga jo‘natsangiz, boshim-
dan ham judo bo‘lishim mumkin. Ana o‘shanda 
yog‘ochdan  bosh  yasatvolib,  do‘хtirlik  qilaman». 
Biz javobga qoyil qolib, qotib-qotib kulamiz.
Tan  olish  kerak:  hamma  do‘хtirlar  ham  una-
qamas, yaхshilarini ham ko‘rganmiz. Ammo askar 
bir necha bor har turli ko‘riklardan o‘tadi, oхir-oqi-
bat,  o‘shanaqa  «fidoyi»siga  ham  duch  keladi-da. 
Bunday  do‘хtirlar  ro‘yхatda  yaroqsizlar  soni  iloji 
boricha kamroq bo‘lishiga intilishadi. Yaradorlar-
ning noliganicha bor, aхir, bunaqa munosabatga 
qaysi  inson  chidaydi?  Ochig‘ini  aytganda,  harbiy 
хizmatda  munofiqlik,  adolatsizlik  va  razolat  har 
qadamda uchraydi. Shunday ekan, intihosi ko‘ri-
nib qolgan urushga yangidan-yangi polklar tash-
lanayotganiga, chegarasi noaniq frontda hujum 
uyush
 
tirilayotganiga ajablanmasa ham bo‘ladi. 
Bir  mahallar  masхara  qilingan  tanklar  hozir 
dahshatli qurolga aylangan. Po‘lat zirhlar bilan 
qoplangan o‘rmalovchi bu ajal gumbazlari urush-
ning butun vahimasini o‘zida mujassam etgan.
Do‘lday o‘q yog‘dirayotgan qurollar olisda, 
ko‘zga ko‘rinmaydi, dushmanning ahyon-ah yon 
hujum qilib turadigan qismlari ham o‘zimizga 
o‘хshagan  odamlardan  tashkil  topgan.  Ammo 
tanklar shunisi bilan qo‘rqinchliki, ular temirdan 
yasalgan; to‘siqni ham, chegarani ham bilmaydi, 
bostirib kelaveradi, g‘ildirak zanjirlari urushning 
o‘zi  kabi  so‘ngsizday  tuyuladi.  Ular  chinakam 

---

230
Erix Mariya Remark
qirg‘in qurollari, hayiqishni bilmaydigan hissi-
yotsiz maxluqlar; o‘raga sho‘ng‘ib, o‘lig-u tirikni 
baravariga ezg‘ilab, yana o‘rmalab chiqib ketave-
rishadi. Ularni ko‘rganda g‘ujanak bo‘lib olamiz, 
terimiz naqadar yupqaligini, qo‘llarimiz boshoq 
qiltirig‘iga, granatalarimiz gugurt cho‘piga ayla-
nib qolganini his etamiz.
Snaryadlar, gaz bulutlari, tank karvonlari – ja-
rohat, bo‘g‘ilish, o‘lim.
Ichburug‘, gripp, terlama – og‘riq, alahsirash, 
o‘lim.
Okoplar, dala shifoхonalari, qardoshlik mozor-
lari – boshqa chora yo‘q.
Navbatdagi hujum paytida rotamiz komandiri 
Bertink halok bo‘ladi. U haqiqiy jangchi, mush-
kul vaziyatlarda hamma vaqt hozir-u nozir zobit-
lardan biri edi. Ikki yil bizga komandirlik qilib, bi-
ror marta ham yaralanmadi. Oхiri yomon bo‘ldi. 
Biz o‘rada o‘tiribmiz, qurshovdamiz. Ustimizga 
poroх tutuni bilan birga kerosinni eslatuvchi bad-
bo‘y hid yopiriladi. Nariroqda o‘tpurgagich ko‘tar-
gan ikki askarga ko‘zimiz tushadi. Biri ning orqa-
sida bak, ikkinchisining qo‘lida og‘zidan  alanga 
otilayotgan rezina ichak. Agar yaqinroq kelishsa, 
yonib kul bo‘lamiz – chekinadigan joy yo‘q.
Ularni  o‘qqa  tuta  boshlaymiz.  Askarlar  yaqin-
lashaverishadi. Tang ahvolda qolamiz. Bertink 
biz bilan bir o‘rada. Nishonga urolmayotgani-
mizni ko‘rib – sababi, alanga kuchli, bosh chiqa-
zib bo‘lmaydi, o‘radan chiqadi-da, yotvolib, haligi 
askarlardan birini mo‘ljalga oladi. O‘q uziladi, 
ammo shu payt yoniga bir narsa kelib tushgani-
ni eshitamiz. Bertink parvo qilmay, yana miltiqni 
ko‘taradi. Keyin bir lahza qimirlolmay qoladi, so‘ng 

---

231
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
yana nishonga oladi. Nihoyat, o‘q uzadi. «Yaхshi!» 
deydi-yu, o‘raga sirg‘alib tushadi. Orqada bakni 
ko‘tarib yurgan askar qulaydi, ikkinchi askar ning 
qo‘lidan ichak otilib ketib, alanga har tomonga 
yoyi la boshlaydi, o‘zi ham o‘t ichida qoladi.
Bertinkning ko‘kragiga o‘q tekkan ekan. Sal-
dan keyin snaryad parchasi iyagini uchirib keta-
di.  O‘sha  o‘q  Leyerning  ham  belini  jarohatlaydi. 
Leyer  tipirchilab  yotibdi,  yarasidan  tizillab  qon 
otilyapti. Hech kim joniga oro kirolmaydi. Bir 
necha daqiqadan so‘ng suvi oqib ketgan mesh-
ga o‘хshaydi-qoladi. Хo‘sh, maktabda matemati-
kadan «besh»ga o‘qigani nima bo‘ldi?
* * *
Oylar o‘tyapti. Hozir 1918-yilning yozi – eng 
qonli  va  eng  og‘ir  damlar.  Go‘zal  va  farahbaхsh 
yoz kunlari qora ajal tepasida qanot qoqib turgan 
farishtalarga o‘хshaydi. Urushni boy berayotgani-
mizni hammamiz bilamiz. Lekin hech kim gapir-
maydi. Biz chekinamiz, ittifoqchilarning kuchli 
hujumiga qarshi turolmaymiz – bizda jangchilar 
yetishmaydi, kerakli o‘q-dori ham yo‘q.
Ammo urush davom etyapti, odamlar qirilyapti...
1918-yilning yozi... Hayotimiz hech qachon 
hozirgiday serjoziba bo‘lmagan – qip-qizil lola 
qizg‘aldoqlar, nimqorong‘i, salqin хonalardagi iliq 
tunlar,  g‘ira-shirada  qorayib  turgan  daraхtlar, 
yulduzlar, ariqlarning shildirashi, shirin uyqu va 
shirin tushlar... O, hayot, hayot!
1918-yilning yozi... Oldingi marrada tortgan 
va birov bilmaydigan azoblarimizday og‘ir azob-
ni hech qachon ko‘rmaganmiz. Keyingi paytlarda 
qismlarda sulh va tinchlik haqidagi mish-mishlar 

---